Hukuk Ansiklopedisi
Kapatılan Siyasi Partiler, Anayasa Mahkemesi hükmü ile siyasi hayattan çıkarılmaktadır. Türk siyaset hayatında, Askeri Mahkeme kararı ile, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı kararı ile, Sulh Ceza Mahkemesi kararı ile, Sıkıyönetim İdaresi kararı ile, Milli Güvenlik Konseyi kararı ile ve Bakanlar Kurulu kararı ile siyasi partilerin kapatılmasına karar verilmiştir. Anayasa Mahkemesi 1961 Anayasası ile kurulduktan sonra çoğunlukla bu mahkeme kararları ile siyasi partiler kapatılmış, olağanüstü hal şartlarında askeri mahkemece yada sıkıyönetim idaresi tarafından siyasi partilerin yaşamına son verilmiştir.
Mevcut anayasal sistemde partilerin kapatılması zorlaştırılmıştır. Partilerin kapatılması, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığının açacağı dava üzerine Anayasa Mahkemesi tarafından karara bağlanmakta, Anayasa Mahkemesi, temelli kapatma yerine, dava konusu fiillerin ağırlığına göre ilgili siyasi partinin Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmasına karar verebilmektedir.
Siyasi partilerin faaliyetleri, parti içi düzenlemeleri ve çalışmaları demokrasi ilkelerine uygun olur. Bu ilkelerin uygulanması kanunla düzenlenir.
Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Siyasi partilerin uyacakları esaslar başlıklı 69. maddesine siyasi partilerin uyacağı kurallar ayrıntılı olarak belirlenmiş, kapatılma ve diğer yaptırımlar hükme bağlanmıştır.
Kapatılma Şartı ve Yaptırımlar
Siyasi partilerin kapatılması, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısının açacağı dava üzerine Anayasa Mahkemesince kesin olarak karara bağlanır. Bir siyasi partinin tüzüğü ve programının 68 inci maddenin dördüncü fıkrası hükümlerine aykırı bulunması halinde temelli kapatma kararı verilir. Anayasanın 68. maddesinin dördüncü fıkrasına göre “Siyasi partilerin tüzük ve programları ile eylemleri, Devletin bağımsızlığına, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insan haklarına, eşitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenliğine, demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine aykırı olamaz; sınıf veya zümre diktatörlüğünü veya herhangi bir tür diktatörlüğü savunmayı ve yerleştirmeyi amaçlayamaz; suç işlenmesini teşvik edemez.”
Yabancı devletlerden, uluslararası kuruluşlardan ve Türk uyrukluğunda olmayan gerçek ve tüzel kişilerden
maddi yardım alan siyasi partiler temelli olarak kapatılır. Siyasi partilerin kuruluş ve çalışmaları, denetlenmeleri, kapatılmaları ya da Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmaları ile siyasi partilerin ve adayların seçim harcamaları ve usulleri yukarıdaki esaslar çerçevesinde kanunla düzenlenir.
Anayasa Mahkemesi, yukarıdaki fıkralara göre temelli kapatma yerine, dava konusu fiillerin ağırlığına göre ilgili siyasi partinin Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmasına karar verebilir.
Siyasi Partilerin Uyacakları Esaslar
Anayasanın hükmüne göre, siyasi partiler, ticari faaliyetlere girişemezler. Siyasi partilerin gelir ve giderlerinin amaçlarına uygun olması gereklidir. Bu kuralın uygulanması kanunla düzenlenir. Anayasa Mahkemesince siyasi partilerin mal edinimleri ile gelir ve giderlerinin kanuna uygunluğunun tespiti, bu hususun denetim yöntemleri ve aykırılık halinde uygulanacak yaptırımlar kanunda gösterilir. Anayasa Mahkemesi, bu denetim görevini yerine getirirken Sayıştay‘dan yardım sağlar. Anayasa Mahkemesinin bu denetim sonunda vereceği kararlar kesindir.
Bir siyasi partinin 68 inci maddenin dördüncü fıkrası hükümlerine aykırı eylemlerinden ötürü temelli kapatılmasına, ancak, onun bu nitelikteki fiillerin işlendiği bir odak haline geldiğinin Anayasa Mahkemesince tespit edilmesi halinde karar verilir. Bir siyasi parti, bu nitelikteki fiiller o partinin üyelerince yoğun bir şekilde işlendiği ve bu durum o partinin büyük kongre veya genel başkan veya merkez karar veya yönetim organları veya Türkiye Büyük Millet Meclisindeki grup genel kurulu veya grup
yönetim kurulunca zımnen veya açıkça benimsendiği yahut bu fiiller doğrudan doğruya anılan parti organlarınca kararlılık içinde işlendiği takdirde, söz konusu fiillerin odağı haline gelmiş sayılır.
Temelli kapatılan bir parti bir başka ad altında kurulamaz.
Bir siyasi partinin temelli kapatılmasına beyan veya faaliyetleriyle sebep olan kurucuları dahil üyeleri, Anayasa Mahkemesinin temelli kapatmaya ilişkin kesin kararının Resmi Gazetede gerekçeli olarak yayımlanmasından başlayarak beş yıl süreyle bir başka partinin kurucusu, üyesi, yöneticisi ve deneticisi olamazlar.
Anayasanın koymuş olduğu kuralların uygulanması için Siyasi Partiler Kanunu tarafından partilerin kapatılması için gerekli şartlar bağlamında çeşitli düzenlemeler yapılmıştır.
Kapatılan Siyasi Partiler, Kapatılma Tarihleri ve Kapatma Kararını Veren Makamlar
| Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası | 3 Haziran 1925 tarihinde Bakanlar Kurulu kararıyla kapatılmıştır. |
| Ahali Cumhuriyet Fırkası | 21 Ocak 1931 tarihinde Bakanlar Kurulu kararıyla kapatılmıştır. |
| Çiftçi ve Köylü Partisi | 24 Nisan 1946 tarihinde Mudanya Sulh Ceza Hakimliği kararıyla kapatılmıştır. |
| İslam Koruma Partisi | 12 Eylül 1946 tarihinde Askeri Mahkeme kararıyla kapatılmıştır. |
| Türkiye Sosyalist Partisi | 16 Aralık 1946 tarihinde Askeri Mahkeme kararıyla kapatılmıştır. |
| Türkiye Sosyalist Emekçi Köylü Partisi | 16 Aralık 1946 tarihinde Askeri Mahkeme kararıyla kapatılmıştır. |
| Türkiye Sosyalist Partisi | 17 Haziran 1952 tarihinde Askeri Mahkeme kararıyla kapatılmıştır. |
| İslam Demokrat Partisi | 20 Ekim 1952 tarihinde Eminönü 2. Sulh Ceza Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Millet Partisi | 27 Ocak 1954 tarihinde Ankara 5. Sulh Ceza Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Vatan Partisi | 30 Ocak 1957 tarihinde İstanbul Sulh Ceza Hakimliği kararıyla kapatılmıştır. |
| Demokrat Parti | 29 Eylül 1960 tarihinde Askeri Mahkeme kararıyla kapatılmıştır. |
| Türkiye İşçi Çiftçi Partisi | 22 Eylül 1966 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Cumhuriyetçi Parti | 23 Eylül 1966 tarihinde Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı kararıyla kapatılmıştır. |
| Kemalist Gençlik Partisi | 30 Kasım 1966 tarihinde Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı kararıyla kapatılmıştır. |
| İşçi Çiftçi Partisi | 15 Ekim 1968 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Millî Nizam Partisi | 20 Mayıs 1971 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Türkiye İleri Ülkü Partisi | 24 Haziran 1971 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Türkiye İşçi Partisi | 20 Temmuz 1971 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Büyük Anadolu Partisi | 19 Aralık 1971 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Türkiye Emekçi Partisi | 8 Mayıs 1980 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Adalet Partisi | 16 Ekim 1981 tarihinde Askeri Mahkeme kararıyla kapatılmıştır. |
| Cumhuriyet Halk Partisi | 16 Ekim 1981 tarihinde Askeri Mahkeme kararıyla kapatılmıştır. |
| Cumhuriyetçi Güven Partisi | 16 Ekim 1981 tarihinde Askeri Mahkeme kararıyla kapatılmıştır. |
| Demokratik Parti | 16 Ekim 1981 tarihinde Askeri Mahkeme kararıyla kapatılmıştır. |
| Hür Demokratlar Partisi | 16 Ekim 1981 tarihinde Askeri Mahkeme kararıyla kapatılmıştır. |
| Hürriyetçi Millet Partisi | 16 Ekim 1981 tarihinde Askeri Mahkeme kararıyla kapatılmıştır. |
| Millet Partisi | 16 Ekim 1981 tarihinde Askeri Mahkeme kararıyla kapatılmıştır. |
| Millî Selamet Partisi | 16 Ekim 1981 tarihinde Askeri Mahkeme kararıyla kapatılmıştır. |
| Milliyetçi Hareket Partisi | 16 Ekim 1981 tarihinde Askeri Mahkeme kararıyla kapatılmıştır. |
| Sosyalist Parti | 16 Ekim 1981 tarihinde Askeri Mahkeme kararıyla kapatılmıştır. |
| Sosyalist Vatan Partisi | 16 Ekim 1981 tarihinde Askeri Mahkeme kararıyla kapatılmıştır. |
| Türkiye Birlik Partisi | 16 Ekim 1981 tarihinde Askeri Mahkeme kararıyla kapatılmıştır. |
| Türkiye İşçi Partisi | 16 Ekim 1981 tarihinde Askeri Mahkeme kararıyla kapatılmıştır. |
| Türkiye İşçi Köylü Partisi | 16 Ekim 1981 tarihinde Askeri Mahkeme kararıyla kapatılmıştır. |
| Türkiye Sosyalist İşçi Partisi | 16 Ekim 1981 tarihinde Askeri Mahkeme kararıyla kapatılmıştır. |
| Türkiye Ulusal Kadınlar Partisi | 16 Ekim 1981 tarihinde Askeri Mahkeme kararıyla kapatılmıştır. |
| Vatan Partisi | 16 Ekim 1981 tarihinde Askeri Mahkeme kararıyla kapatılmıştır. |
| Büyük Türkiye Partisi | 26 Temmuz 1983 tarihinde Millî Güvenlik Konseyi kararıyla kapatılmıştır. |
| Huzur Partisi | 25 Ekim 1983 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Türkiye Birleşik Komünist Partisi | 16 Temmuz 1991 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Halk Partisi | 24 Eylül 1991 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Sosyalist Parti | 10 Temmuz 1992 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Halkın Emek Partisi | 14 Temmuz 1993 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Özgürlük ve Demokrasi Partisi | 23 Kasım 1993 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Sosyalist Türkiye Partisi | 30 Kasım 1993 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Yeşiller Partisi | 10 Şubat 1994 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Sosyalist Birlik Partisi | 7 Haziran 1994 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Demokrasi Partisi | 16 Haziran 1994 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Demokrat Parti | 13 Eylül 1994 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Demokrasi ve Değişim Partisi | 19 Mart 1996 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Emek Partisi | 14 Şubat 1997 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Diriliş Partisi | 18 Şubat 1997 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Refah Partisi | 16 Ocak 1998 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Demokratik Barış Hareketi | 28 Aralık 1998 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Demokratik Kitle Partisi | 26 Şubat 1999 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Fazilet Partisi | 22 Haziran 2001 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Halkın Demokrasi Partisi | 13 Mart 2003 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
| Demokratik Toplum Partisi | 11 Aralık 2009 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılmıştır. |
