Antarktika Antlaşması

Antarktika Antlaşması,  1 Aralık 1959’da Washington’da imzalanmış, 23 Haziran 1961’de yürürlüğe girmiştir. 2024 yılı itibarıyla antlaşmaya taraf 57 ülke bulunmaktadır.

Antlaşmanın(The Antarctic Treaty) kurucu imzacıları, imza tarihinde Antarktika’da faaliyet gösteren 12 ülkedir. Bu ülkeler, Arjantin, Avustralya, Belçika, Şili, Fransa, Japonya, Yeni Zelanda, Norveç, Güney Afrika, Sovyetler Birliği , Birleşik Krallık ve Amerika Birleşik Devletleri’dir.

Antarktika Antlaşması’yla birlikte, Antarktika’ya ilişkin üç ilave anlaşma, Antarktika Antlaşmalar Sistemi’ni (AAS) oluşturmaktadır. Bu antlaşmalar şu şekildedir;

1972 tarihli “Antarktik Ayı Balıklarını Koruma Sözleşmesi” (CCAS)

1980 tarihli “Deniz Canlı Kaynaklarının Korunması Hususunda Sözleşme” (CCAMLR)

1991 tarihli “Antarktika Antlaşması Çevre Koruma Protokolü (Madrid Protokolü)

 Madrid Protokolü’nün, altı eki bulunmakta ve Antarktika’nın tabi olduğu ayrıntılı düzenlemeleri içermektedir.

Antarktika, yüzölçümü itibariyle dünyanın en büyük beşinci kıtadır ve yerli insan nüfusu bulunmamaktadır. Soğuk Savaş sırasında oluşturulan ilk silah kontrol anlaşması ile kıta bilimsel koruma alanı olarak belirlenmiştir. Antlaşma, Antarktika’yı barış ve bilime adanmış doğal koruma alanı olarak güvence altına almıştır.

Türkiye’nin Antlaşmaya Katılması

Türk bilim insanları 1960’lardan itibaren Antarktika konusunda çalışmalar yürütmüşlerdir. Ancak, Türkiye, 1995 yılında antlaşmaya taraf olmuştur.

Türkiye’nin Antlaşmaya katılması, Dışişleri Bakanlığı’nın 31/7/1995 tarihli ve PUGY-3372 sayılı yazısı üzerine, 31/5/1963 tarihli ve 244 sayılı Kanunun 3 üncü ve 5 inci maddelerine göre, Bakanlar Kurulu’nca 3/8/1995 tarihinde kararlaştırılmıştır.

Antlaşmanın uygun bulunduğuna dair kanun Resmi Gazete’nin  18 Eylül 1995 tarihli sayısında yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Türkiye, Madrid Protokolü’nün onay işlemlerini 27 Mayıs 2017 tarihinde tamamlamıştır. Katılım belgesi 27 Eylül 2017 tarihinde, Sekretarya’ya iletililmiştir.

İstanbul Teknik Üniversitesi ve TÜBİTAK’ın Antarktika bağlamındaki çalışmaları devam etmektedir. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığınca “Ulusal Kutup Bilim Programını (2018-2022)” hazırlanmıştır.

Antarktika Antlaşması Sistemi

Antarktika Antlaşması, bağlı protokoller ile birlikte Antarktika Antlaşması Sistemi (ATS ) olarak tanımlanmaktadır. 2004 yılından itibaren, antlaşma ve protokolleri uygulamak üzere  Antarktika Antlaşması Sekreterliği bulunmaktadır. Merkezi, Buenos Aires’tedir.

• Barışçıl Kullanım: Antarktika sadece barışçıl amaçlarla kullanılabilir. Her türlü askeri faaliyet yasaklanmıştır.
• Bilimsel İşbirliği: Bilimsel araştırma önceliklidir ve Antarktika’daki bilimsel veriler serbestçe paylaşılmalıdır.
• Egemenlik Talepleri: Antarktika üzerindeki egemenlik talepleri dondurulmuş durumdadır. Antlaşma, bu talepleri askıya almakta ve yeni taleplerin yapılmasını engellemektedir.
• Nükleer Silahların Yasaklanması: Kıtada nükleer silahların test edilmesi ve kullanılması yasaktır. Kıtada, nükleer atıkların bertarafı da yasaklanmıştır.

Antarktika Antlaşması Metni

Arjantin, Avustralya, Belçika, Şili, Fransa Cumhuriyeti, Japonya, Yeni Zelanda, Norveç, Güney Afrika Birliği, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği, Büyük Britanya ve Kuzey İrlanda Birleşik Krallığı ve Amerika Birleşik Devletleri Hükümetleri,

Antarktika’dan sonsuza dek salt barışçıl amaçlarla yararlanılmasının sürdürülmesi ve uluslararası çatışma alanı ya da konusu olmamasının tüm insanlığın çıkarma olacağım benimseyerek;

Antarktika’da bilimsel incelemeler alanında sürdürülen uluslararası işbirliği bulgularının, bilimsel bilgi birikimine somut katkılarını dikkate alarak;

Böyle bir işbirliğinin, Uluslararası Jeofizik Yılı’nda yapıldığı gibi, Antarktika’da bilimsel inceleme özgürlüğüne dayalı biçimde sürdürülmesi ve geliştirilmesini sağlayacak sağlam temel oluşturulmasının, bilimsel çıkarlar ve tüm insanlığın gelişimiyle uyarlı olduğuna inanarak;

Antarktika’nın salt barışçıl amaçlarla kullanılmasını ve Antarktika’da uluslararası uyumun sürekliliğini güvenceye alacak bir antlaşmanın Birleşmiş Milletler Anayasası’nın amaç ve ilkelerini daha ileri götüreceğinden de emin olarak;

İzleyen noktalar üzerinde anlaşmışlardır :

Madde I

1. Antarktika salt barışçıl amaçlar için kullanılacaktır. Her tür silahın denenmesi, üs ve tahkimat yapılması, manevra ve benzeri askeri nitelikli her önlem yasaklanacaktır.

2. İşbu Antlaşma askeri personel ya da donanımın bilimsel araştırma veya öteki barışçıl amaçlarla kullanılmasına engel teşkil etmeyecektir.

Madde II

Antarktika’da bilimsel inceleme özgürlüğü ve bu amaca yönelik işbirliği, Uluslararası Jeofizik Yılı’nda uygulandığı gibi işbu Antlaşma’nın hükümleri saklı kalmak koşulu ile sürdürülecektir.

Madde III

1. Taraflar, İşbu Antlaşma’nın İkinci Maddesi’nde öngörüldüğü üzere, Antarktika’da bilimsel inceleme alanında uluslararası işbirliğini geliştirmek amacıyla, yapılabilir ve uygulanabilir olduğu ölçüde, aşağıdaki uzlaşıyı sağlamışlardır:

(a) Antarktika’da yürütülecek çalışmaların olabildiğince ekonomik ve verimli olmasını sağlamak üzere bilimsel program planlarına ilişkin bilgi alışverişi sağlanacaktır.
(b) Antarktika’da araştırma seferlerine katılan ve istasyonlarda çalışan bilimsel personel arasında değişim yapılacaktır.
(c) Antarktika’da bilimsel gözlem ve sonuçlan değişimi yapılacak ve bulgulardan özgürce yararlanılabilecektir.

2. Bu Madde’nin uygulanması sırasında, Birleşmiş Milletler’in Uzmanlaşmış Kuruluşları’nın, Antarktika’da bilimsel veya teknik çıkan bulunan öteki uluslararası kuruluşlarla
işbirliğine yönelik çalışma ilişkileri kurmaları, olabildiğince özendirilecektir.

Madde IV

1. İşbu Antlaşma’nın hiçbir noktası,

(a) Taraflardan herhangi birinin Antarktika’da önceden kazanılmış haklan ve toprak egemenliğinden vazgeçtiği;
(b) Taraflardan herhangi birinin, Antarktika’da kendi ya da vatandaşı etkinlikleri sonucu edindiği toprak egemenliğine dayalı iddialarından tümü ile ya da kısmen vazgeçtiği;
(c) Taraflardan herhangi birinin, ötekilerden biri tarafından Antarktika’da toprak egemenliğine ilişkin olarak öne sürülen hak ve iddiaları ya da bunlara temel oluşturan gerekçeleri tanıması ya da tanımamasına ilişkin tutumunu etkileyebileceği;
biçiminde yorumlanmayacaktır.

2. İşbu Antlaşma yürürlükte kaldığı sürece hiçbir eylem ya da etkinlik, Antarktika’da toprak egemenliğine yönelik iddiaların savunulması, desteklenmesi ya da reddedilmesi veya başka tür egemenlik hakkı öne sürülmesi için gerekçe oluşturmayacaktır. İşbu Antlaşma yürürlükte olduğu sürece, Antarktika’da toprak egemenliği amaçlı hiçbir yeni talep öne sürülmeyecek, var olan taleplerin kapsamının genişletilmesine olanak tanınmayacaktır.

Madde V

1. Antarktika’da nükleer patlama yapılması ve yörenin radyasyon atıkların atıldığı yer olarak kullanılması yasaklanacaktır.

2. Temsilcileri, Dokuzuncu Madde uyarınca düzenlenecek toplantılara katılma hakkına sahip kılman tüm Tarafların ayrıca taraf olduğu, nükleer enerjinin patlamalar ve radyoaktif atıkların yok edilmesini de içerecek biçimde kullanımına ilişkin uluslararası anlaşmaların yürürlüğe girmesi durumunda, söz konusu anlaşmalarla belirlenen kurallar Antarktika’da uygulanacaktır.

Madde VI

İşbu Antlaşma’nın hükümleri, buz tabakaları dahil, 60. Güney Paraleli’nin güneyinde kalan bütün alanlar için geçerli olacak, ancak herhangi bir Devlet’in bölgedeki açık denizlerde uluslararası hukukça tanınmış haklarını ya da hakların kullanımını hiçbir biçimde etkilemeyecektir.

Madde VII

1. İşbu Antlaşma’nın amaçlarını tanıtmak ve hükümlerinin uygulanmasını sağlamak amacıyla, temsilcileri Dokuzuncu Madde’de değinilen toplantılara katılma hakkına sahip kılınan Taraflar, bu maddede öngörülen denetlemeleri gerçekleştirmek üzere gözlemci atama hakkına sahip olacaklardır. Gözlemciler, atayan Tarafların uyruğunu taşıyacaklardır. Gözlemcilerin kimlikleri gözlemci atama hakkına sahip Taraflardan her birine bildirilecek, aynı şekilde atamalarının sona erişinde de duyuruda bulunulacaktır.

2. Bu Madde’nin birinci paragrafında yer alan hükümler uyarınca atanan her gözlemci, Antarktika’nın tüm alanlarına her an girebilme yönünden tam özgürlüğe sahip olacaktır.

3. Antarktika’nın tüm alanları, üzerlerinde istasyon, tesis ve donanım bulunanları da içermek üzere, kargo ya da personel yükleme/boşaltma noktalarındaki tüm gemi ve uçaklarla birlikte bu Madde’nin birinci paragrafı uyarınca atanan gözlemcilerin denetlemelerine açık olacaktır.

4. Gözlemci atama hakkına sahip Taraflardan herhangi biri tarafından Antarktika’nın tümü ya da belli alanları üzerinde her an hava gözetimi yapılabilecektir.

5. Taraflardan herbiri, işbu Antlaşma kendisi bakımından yürürlüğe girdiğinde öteki Taraflara durumu bildirecek, ayrıca;

(a) Antarktika’ya yönelik ve Antarktika içinde gemileri ya da vatandaşlarınca düzenlenen tüm seferlerle, Antarktika’ya ülkesinde planlanmış ve oradan başlatılacak tüm seferler;
(b) Antarktika’da, kendi vatandaşlarının konuşlandığı tüm istasyonlar;
(c) İşbu Antlaşmanın Birinci Maddesi’nin ikinci paragrafında tanımlanan koşullar

çerçevesinde Antarktika’ya göndermeyi amaçladığı askeri personel ve getireceği donanıma ilişkin olarak;
önceden duyuruda bulunacaktır.

Madde VIII

1. İşbu Antlaşma gereğince görevlerinin yürütülmesini kolaylaştırmak amacıyla ve Tarafların Antarktika’da bulunan tüm personele uygulanacak yasalara ilişkin tutumlarını etkilemeksizin Yedinci Madde’nin birinci paragrafı uyarınca atanan gözlemciler ile Üçüncü Madde’nin birinci paragrafının (b) fıkrası uyarınca değişimi sağlanan bilimsel ve yardımcı personel, Antarktika’da bulundukları sıradaki eylem veya kusurları dolayısıyla ancak vatandaşı bulundukları Tarafın yargılama erkine bağlı olacaklardır.

2. Bu Madde’nin birinci paragrafında yer alan hükümleri etkilemeksizin, ve Dokuzuncu Madde’nin birinci paragrafının (e) fıkrasının uygulanmasına ilişkin önlemlerin benimsenmesine değin, Antarktika’da yargılama erkinin uygulanmasına ilişkin tüm uyuşmazlıklarda, Taraflar, ortaklaşa kabul edilebilir çözüme ulaşmak amacıyla vakit geçirmeden danışmada bulunacaklardır.

Madde IX

1. İşbu Antlaşma’nın giriş paragrafında belirtilen Tarafların temsilcileri, Antlaşma’nın yürürlüğünü izleyen iki ay içinde Kanberra’da, sonra da uygun aralık ve yörelerde, bilgi değişimi ve Antarktika’ya ilişkin ortak çıkar konularında toplu danışmalarda bulunmak, Antlaşma’nın ilke ve hedeflerinin ileri götürülmesi önlemlerini tasarlayıp kotardıktan sonra Hükümetlere, aşağıdaki noktalar üzerindeki önlemlerle birlikte sunmak üzere toplanacaklardır :

(a) Antarktika’nın salt barışçıl amaçlarla kullanılması;
(b) Antarktika’da bilimsel araştırmaların kolaylaştırılması;
(c) Antarktika’da uluslararası bilimsel işbirliğinin kolaylaştırılması;
(d) Antlaşma’nın Yedinci Maddesi’nde öngörülen denetleme hakkının kullanılmasının kolaylaştırılması;
(e) Antarktika’da yargı erkinin kullanılmasını ilgilendiren sorunlar;
(f) Antarktika’daki yaşam kaynaklarının korunması ve (bozulmadan) saklanması.

2. Antlaşmaya, Onüçüncü Madde uyarınca Taraf sıfatı kazananlar, Antarktika’da bilimsel istasyon kurulması ya da bilimsel sefer düzenlenmesi gibi kapsamlı araştırma çalışmalarıyla ilgilerini kanıtlarlarsa, bu Madde’nin birinci paragrafında söz konusu toplantılara katılmak üzere temsilci atama yetkisine sahip olacaklardır.

3. İşbu Antlaşma’nın Yedinci Maddesi’nde söz konusu gözlemcilerce hazırlanacak raporlar, bu Madde’nin birinci paragrafında değinilen toplantılara katılan Tarafların temsilcilerine iletilecektir.

4. Bu Madde’nin birinci paragrafında değinilen önlemler, temsilcileri bu önlemleri incelemek üzere düzenlenen toplantılara katılmaya yetkili Tarafların tümü tarafından onaylandıklarında yürürlüğe gireceklerdir.

5. İşbu Antlaşma ile sağlanan haklar bireysel ya da bütün olarak, bu Madde uyarınca uygulamalarını kolaylaştırıcı önlemler önerilmiş, incelenmiş ve onaylanmış olsun olmasın, Antlaşmanın yürürlüğe girdiği tarihten geçerli olmak üzere uygulanabileceklerdir.

Madde X

Taraflardan her biri, kimsenin Antarktika’da, işbu Antlaşma’nın ilke ve amaçlan ile bağdaşmayan etkinliklere girişmemesi amacıyla, Birleşmiş Milletler Anayasası doğrultusunda sonuna dek özel çaba gösterme yükümünü üstlenecektir.

Madde XI

1. İşbu Antlaşma’nın yorumlanması ya da uygulanması konusunda iki ya da daha fazla Taraf arasında herhangi bir anlaşmazlık çıkması durumunda, anılan Taraflar, görüşme, soruşturma, aracılık, uzlaşı, hakemlik, yargı ya da seçecekleri öteki barışçıl yollardan biri ile giderilmesi amacıyla aralarında danışmalarda bulunacaklardır.

2. Böylelikle çözüme kavuşturulamayan söz konusu nitelikteki her uyuşmazlık, Tarafların olurlarıyla çözüm için Uluslararası Adalet Divanı’na götürülecek; Uluslararası Adalet Divanı’na başvuru konusunda anlaşmaya varılamaması Tarafların bu Madde’nin birinci paragrafında değinilen barışçıl metodlardan herhangi biri ile çözüm arayışını sürdürme sorumluluklarını sona erdirmeyecektir.

Madde XII

1.

(a) İşbu Antlaşma, temsilcileri Dokuzuncu Madde’de değinilen toplantılara katılmaya yetkili Taraflar’ın oybirliğine dayalı uzlaşısıyla istenilen zamanda değiştirilebilecek ya da eklemeler yapılabilecektir. Bu değişiklik ve eklemeler, tüm Taraflar’ın onay belgelerinin depoziter Hükümet’ce alınmasından sonra yürürlüğe girecektir.
(b) Bu değişiklik ve eklemeler, Taraflar’dan herbiri açısından, onay belgesinin depoziter ülke Hükümeti’nce alındığı anda yürürlüğe girecektir. Onay belgesi, değişiklik ya da eklemelerin bu Madde’nin birinci paragrafı (a) fıkrası hükmü uyarınca yürürlüğe girdiği tarihi izleyen iki yıl içinde alınmayan Taraflar’dan herbiri, sürenin bitiminde, İşbu Antlaşma’dan çekilmiş sayılacaklardır.

2.

(a) İşbu Antlaşma’nın yürürlüğe girişinden otuz yıl sonra, temsilcileri Dokuzuncu Madde’de sözkonusu toplantılara katılmaya yetkili Taraflar’dan herbiri, depoziter Hükümeti’ne yazılı başvuruda bulunursa, Antlaşma’nın işlerliğinin gözden geçirilmesi amacıyla Taraflar Konferansı olabilecek en kısa zamanda toplanacaktır.
(b) Böyle bir Konferans’ta, temsilcileri Dokuzuncu Madde’de değinilen toplantılara katılmaya yetkili olanları da içermek üzere, Taraflar’ın çoğunluğunca onaylanan değişiklik ya da eklemeler, depoziter ülke Hükümeti’nce Konferans’ın bitiminin hemen ardından tüm Taraflara duyurulacak ve bu Madde’nin birinci paragrafında yer alan hükümler uyarınca yürürlüğe girecektir.
(c) Söz konusu değişiklik ya da eklemeler bu Madde’nin birinci paragrafı (a) fıkrası hükmü uyarınca tüm Taraflara duyurulduğu tarihi izleyen iki yıl içinde yürürlüğe girmezse, Taraflardan her biri süre dolduktan soma dilediği zaman depoziter Hükümet’e Antlaşmadan çekileceğini yazılı bildirebilecek; çekilme bildirimin depoziter Hükümetçe alınmasından iki yıl soma yürürlüğe girecektir.

Madde XIII

1. İşbu Antlaşma imzacı Devletlerin onayını gerektirmektedir. Birleşmiş Milletler üyesi bütün Devletler’in ya da temsilcileri Antlaşma’nın Dokuzuncu Maddesi nde sözkonusu toplantılara katılmaya yetkili tüm Taraflar’ın oluru üzerine çağrıda bulunulan herhangi bir Devlet’in katılımına açıktır.

2. İşbu Antlaşma’nın onaylanması ya da yeni katılım formaliteleri her ülkenin anayasal sürecine göre tamamlanacaktır.

3. Onay ve katılım belgeleri depoziter Hükümet olarak atanan Amerika Birleşik Devletleri Hükümeti’ne teslim edilecektir.

4. Depoziter Hükümet, her onay ve katılım belgesinin tarihi ile Antlaşma’nın ve değişiklik ya da eklemelerin yürürlüğe giriş tarihlerini tüm imzacı ve katılımcı Devletler’e bildirecektir.

5. İşbu Antlaşma, tüm imzacı Devletler’in onay belgelerinin teslimi üzerine anılan Devletler ve katılım belgelerini sunan Devletler açısından yürürlüğe girecektir. Ardından katılmak isteyecek Devletler yönünden yürürlük, katılım belgelerinin sunulmasıyla başlayacaktır.

6. İşbu Atdlaşma Birleşmiş Milletler Anayasası’nın 102. Maddesi uyarınca depoziter Hükümet tarafından kayda geçirtilecektir.

Madde XIV

İşbu Antlaşma, her biri asıl nüsha düzeyinde geçerli İngiliz, Fransız, Rus ve İspanyol dillerinde yazılmış olup; onaylanmış örneklerini imzacı ve katılımcı ülke Hükümetlerine iletecek olan Amerika Birleşik Devletleri Hükümeti arşivlerinde saklanacaktır.