Hukuk Ansiklopedisi
Cumhuriyet Tarihinde Çıkarılan Af Kanunları, 23 Nisan 1920 tarihinden itibaren birçok hükumet tarafından çıkarılmıştır. Genel Af yasaları, genellikle geçmişe dair siyasi hesapların kapatılması, yeni bir başlangıç yapılması ve toplumsal huzur ve benzeri gerekçelerle yada darbe sonrası siyasi ve sosyal ortamın konsolide edilmesi amacıyla çıkarılmıştır. Ayrıca, cezaevi hükümlü ve tutuklu mevcudunu azaltmak ve devam eden dava ve soruşturmaları azaltmak yada bitirmek amacıyla iktidarlar tarafından af yasaları çıkarılmıştır.
Af kanunlarının birçoğu yasal anlamda tanımlanan “af” kapsamında değildir. Çeşitli infaz düzenlemeleri, denetimli serbestlik koşullarının esnetilmesi ve şartlı salıverme düzenlemeleri de kamuoyunda af olarak nitelenmiştir. Öğrenci afları, vergi afları, kamuya olan borçların yapılandırılması da af ya da kısmi af olarak nitelenmiştir.
Yürürlüğe giren vergi kanunu değişiklikleri incelediğinde halk dilinde vergi affı diye nitelenen yapılandırma kanunlarının yürürlüğe alındığı görülmektedir. Özellikle son yıllarda, mali alanda birikmiş gecikme faizlerinin silinmesi veya azaltılarak hesaplanması, taksitlendirmeyi seçeneklerinin sunulması gibi kanunlar çıkarılmıştır. Vergi konularında önceki yılların inceleme ve denetim dışında tutulması da gizli af niteliğinde olmuştur.
Öğrenci afları af kanunları arasında kabul edilmemekle birlikte okullarından atılan öğrencilerin yeniden eğitim hayatına dönebilmelerini sağlaması, okuldan atılmaları için verilen disiplin cezalarının ortadan kaldırılması da af niteliğindedir.
5 Aralık 1921: Fransızlar tarafından işgal edilen topraklarda işlenen suçlara ilişkin af.
Kanun, hukuki sonuçlar doğurmasına karşın diplomatik ilişkiler sonucunda öngörülen bir siyasi af mahiyetindedir. Fransızların tahliye ettiği işgal bölgelerinde işlenmiş bütün suçlar affedilmiştir.
19 Aralık 1921: Hıyaneti Vataniye Kanunu kapsamındaki bazı suçlar için öngörülen af.
9 Mayıs 1921’de Hükûmet darbesi tertip etmekten Ankara İstiklal Mahkemesinde mahkûm edilen Halk İştirakiyun Fırkası üyesi komünistlerden, Nazım Resmor (Dâhiliye Eski Vekili ve Tokat Mebusu) Matbuat ve İstihbarat müdüriyeti eski memurlarından Ziynetullah Nuşirevan, Emek Gazetesi kadrosundan Abdülkadir, Baytar Binbaşı Salih Hacıoğlu ve ikinci derecede suçlu dört kişi, özellikle Sakarya Savaşı’nın zaferle sonuçlanmasından sonra, ülke içinde ve dışında gücünü iyice pekiştirmiş olan TBMM Hükûmeti tarafından, 29.09.1921 tarihli 155 sayılı kanun uyarınca affedilmişlerdir.
7 Ocak 1922: Genel Af Kanunu
TBMM tarihindeki ilk “genel af” yasası 7 Ocak 1922 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Toplam dört maddeden oluşan yasa ile özellikle dava dosyaları Yunan işgal bölgelerinde kalan ve cezalarının üçte ikisini tamamlayan mahkumların kalan cezaları affedildi, İşgale uğrayan bölgelerdeki kişiler hakkında açılan davalar ise ertelenmiştir. Irz düşmanları af kapsamı dışında tutulmuştur.
31 Mart 1923: Esirlerin affı. (Lozan Antlaşması gereğince askeri ve sivil esirlere ilişkin af)
26 Aralık 1923: Genel af
Cumhuriyet’in kuruluşundan kısa süre sonra 26 Aralık 1923 tarihinde ikinci genel af yasası çıkarıldı. Söz konusu düzenlemeyle 29 Ekim 1923 tarihine kadar işlenmiş suçlara verilen cezaların yarısı affa tabi tutuldu. Yasayla af kapsamına gireceklerin üç ay içinde teslim olmaları koşulu getirildi.
20 Mart 1924: Genel affa ek kanun.
16 Nisan 1924: Türkiye’den ayrılan topraklarda yaşayanlar için genel af.
11 Aralık 1924: Meni Müskirat Kanunu (Sarhoşluk veren şeylerin önlenmesi)
23 Mayıs 1929: Kabahatlerin affı.
26 Ekim 1933: Genel af
Cumhuriyet’in kuruluşunun 10’uncu yıl dönümü dolayısıyla 26 Ekim 1933 tarihinde yeni bir genel af yasası çıkarıldı. Bu yasayla 5 yılı geçmeyen hürriyeti bağlayıcı cezaya mahkum olanlar hakkında takibat yapılmamasına ve 3 yılı geçenlerin cezasının affına ilişkin düzenleme getirildi.
8 Ocak 1936: Tunceli affı
14 Ocak 1938: Tunceli affı konusundaki yasanın yenilenmesi.
29 Haziran 1938: İstiklal Mahkemelerinde mahkum olanlar hakkında çıkarılan yasası.
İstiklal Mahkemelerinde Mahkum Olanlar Hakkında Genel Af, 3527 Sayılı Kanun ile ve 29.06.1938 tarihinde çıkarılmıştır. Kanun 16 Temmuz 1938 tarihinde resmi gazetede yayınlanmıştır. İstiklal Mahkemeleri tarafından verilen bazı mahkumiyet kararlarının kaldırılması her ne kadar hukuk tekniği açısından af olmasa da olağanüstü dönem mahkemeleri tarafından verilen cezaları ortadan kaldırması nedeniyle af niteliğinde kabul edilmektedir.
19 Nisan 1940: Depremde yararı görülen mahkumların affı.
26 Aralık 1941: Depremde yararı görülen mahkumların affı.
2 Ağustos 1944: Müttefik devletlerin tebaasında bulunan mahkumların affı.
14 Haziran 1946: Basın affı
14 Temmuz 1950: Kısmi genel af
11 Mart 1954: Orman suçlarının affı
11 Şubat 1957: Ateşli silahlara ilişkin af
23 Haziran 1958: Orman suçlarının affı
28 Haziran 1960: 27 Mayısçıların affı
28 Haziran 1960: Ruhsatsız silah taşıyanlara ilişkin af
10 Eylül 1960: Milli korunma suçları affı
26 Ekim 1960: Genel af
1960 Genel Af Kanunu ile, 27 Mayıs 1960 tarihinde Türk Silahlı Kuvvetleri tarafından yönetime el konulmasından sonra, 26 Ekim 1960 tarihinde çıkarılmıştır. 1960 Genel Af Kanunu Türkiye Cumhuriyet tarihindeki en kapsamlı af yasalarındandır. 26 Ekim 1933 yılında Cezaları 5 yılı geçmeyen bütün mahkumların affedilmelerinden sonra; 1960 affına kadar yaklaşık 30 yıl genel af gündeme gelmemiştir.
27 Mayıs 1960 tarihinde Türk Silahlı Kuvvetleri tarafından yönetime el konulmasından sonra, 26 Ekim 1960 tarihinde genel af yasası çıkarıldı. Yasayla kusurdan doğan suçlarla üst sınırı 5 yılı geçmeyen hürriyeti bağlayıcı cezalar hakkında takibat yapılmaması hükmü getirildi. Bu af yasasında; devlet aleyhine, ırza yönelik ve Atatürk aleyhine işlenen suçlar gibi bazı suçlara verilen cezalar af kapsamı dışında bırakıldı.
18 Kasım 1960: Genel affa ek kanun
10 Mayıs 1962: 22-23 Şubatçıların affı
16 Ekim 1962: DP’lilerin affı
23 Şubat 1963: Genel af
18 Temmuz 1963: Milli korunma affı
8 Nisan 1965: DP’lilerin affına ilişkin kanuna ek
3 Ağustos 1966: Genel af
1966 Genel affı ile, istisnaları hariç olmak üzere beş yıldan az olan hürriyeti bağlayıcı cezalar ve para cezaları ortadan kalkmıştır.
1966 yılında yapılan genel af ilanı, diğer af kanunlarından farklı olarak yasalaşma sürecinde toplumun tüm kesimleri tarafından yoğun olarak tartışılması yönüyle kendini özgü bir yasalaşma süreci yaşamıştır.
780 Sayılı Af Kanunu ile genel af çıkarılmıştır. 1966 Genel Affından önce 7 Temmuz 1966 günü Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay, Anayasa’nın 97’nci maddesine dayanarak Celal Bayar’ı affetmiştir. Af Kanunu tasarısının kapsamını yetersiz bulan Ankara Cezaevinde bulunaan 1000 civarındaki tutuklu ve hükümlü isyan etmiş, isyanda 3 kişi ölmüş, 18 kişi yaralanmıştır. İstanbul Üsküdar Toptaşı Cezaevinde 260 tutuklu veya hükümlü af kanunu öncesinde açlık grevi yapmıştır. Kanun tasarısının tartışılması sırasında siyasi suçlar ve fikir suçlarının af kapsamına alınması istenmiş ancak Meclis’ten çıkan Af Kanunu’nda 141. ve 142. madde suçluları af kapsamı dışında bırakılmış, vergi ve döviz kaçakçılığı suçları af kapsamına alınmıştır. Kanun, 9 Ağustos 1966 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir.
