Hukuk Ansiklopedisi
İçtihat Tutarlılığı, [cmh], kişinin hukuki kaderini herhangi bir sürprizle karşılaşmadan tayin etmesine, olası muhakeme ve hükmün öngörülmesine olanak ve kolaylık tanıyan muhakeme güvencesidir. Aynı kanun maddesinin benzer veya aynı olaya farklı uygulanmasının yarattığı güven bunalımı, farklılıkları yaratan içtihatların birleştirilmesi ile mümkündür.
İçtihatların Birleştirilmesi, farklı içtihatların hukuk ortak paydasında eritilerek kristalize edilmesi veya tutarlı hale getirilmesidir. Son veya üst derece mahkemelerinin görevlerinden biri, tutarsız içtihatları birleştirerek, yurttaşın adil yargılanma hakkını tehdit eden bir risk olmaktan çıkarmaktır. Tutarsızlığın sisteme sızarak, güven bunalımına neden olmaması, tutarsızlıkla mücadele eden işlevsel ve etkin mekanizmaların geliştirilmesi ile mümkündür.
Hukuki güvenlik ve türevlerinin görünüm biçimi olarak içtihat tutarlılığı, kişiye koşulsuz kazanılmış bir hak bahşetmez. Dinamik ve gelişen bir yaklaşımın sürdürülebilmesi, her tür reform ya da iyileşmeyi gerektirir, dolayısıyla içtihatların hukuki güvenlik gerekçesiyle kabuk bağlamasını önlemek, tek başına adaletin doğru tecellisine engel değildir. İçtihatların somut olay adaletini sağlama yükümlülüğü ile sürpriz yapma yasağı veya hukuki güvenlik ilkesine sadakati, arasındaki derin kriz ve çelişki iki ideal arasındaki dengeyi kuracak mekanizma ile aşılmaktadır.
İçtihat tutarsızlığı, bölgesel yargı sistemlerinin genetik bir sorundur. Olayların farklılığı, tolare edilebilir bir içtihat ayrışmasına neden olabilir, nesnel bu farklılık güvenliği tehdit eden amil olmaktan çıkar. Buradan bakıldığında bir mahkemenin yek diğeriyle çelişen kararlar vermesi, kural olarak hukuk güvenliği ilkesini her zaman ve tek başına ihlal etmez.
İçtihat çelişki veya farklılığı, hukuki öngörü veya uzgörüyü tehdit eden bir riske dönüşmesi halinde; söz konusu ayrılıkların, aynı mahkeme kolu içinde mi, yoksa yek diğerinden bağımsız iki farklı mahkeme kolu arasında mı olduğu önem arz eder.
İçtihat farklılığının aynı yargı kolu içinde tahakkuk etmesi halinde; bu farklılık derece mahkemelerinin sonuncusu veya yerel yüksek mahkeme tarafından giderilir. Tutarsızlığının farklı yargı kolları arasında tahakkuk etmesi halinde; hukuk sisteminin iki farklı kolu içerisinde yer alan son derece mahkemeleri çelişen kararlarını açıklar, kolların her biri, herhangi bir yargı hiyerarşisine tabi olmayan ortak bağımsız yüksek mahkemelere sahiptir.
Burada dikey bir denetim mekanizması veya müşterek düzenleyici bir kurumun (uyuşmazlık mahkemesi gibi) devreye girerek, çelişkiyi giderir. Çok sayıda farklı mahkeme koluna sahip ve içerisinde yüksek mahkemelerin bulunduğu ve hukuk konusunda aynı anda ve koşut yorumda bulunmalarının gerekli olduğu bir yargı sisteminde, içtihat tutarlığının sağlanması zaman alabilir. Böyle bir sistemde anılan nedenlerin tetiklediği tutarsızlığın yarattığı kriz, göreli de olsa sineye çekilmekte veya hoş görülebilmektedir.
Kendi yargı çevresini haiz ve farklı davaları inceleyen iki mahkeme, benzer somut durumların yol açtığı aynı hukuki sorun hakkında pekâlâ farklı, bununla birlikte mantıklı ve gerekçelendirilmiş kararlara ulaşabilir.
Çelişkinin sürmesi veya giderilmemesi halkın yargı sistemine olan güvenini aşındıracak bir belirsizliğe neden olabilir. Her dava için belirsizliğin tahakkuk edip etmediği, aşağıdaki üç kriterli testin uygulanmasıyla belirlenmektedir.
Bunlardan ilki içtihadi ayrılıkların derin, yaygın ve daimi olup olmadığı; ikincisi iç hukukun bu tür tutarsızlıkları ortadan kaldırabilecek etkili ve verimli araçlara sahip olup olmadığı; üçüncüsü bu araçların uygulanıp uygulanmadığı ve efektif olup olmadıkları, dördüncüsü ise tutarsızlığın münferit bir davayı mı, yoksa çok sayıda insanı mı etkilediğidir.
Testin pozitif çıkması, tutarsızlığın belirsizlik yarattığı anlamına gelir. Devletler, hukuk sistemlerini, farklı kararların alınmasını önleyecek ve ciddi çelişkileri yeterli usuli araçlarla ortadan kaldıracak şekilde düzenlemekle yükümlüdürler ve bu yükümlülüklerini azaltamaz veya ortadan kaldıramazlar.[Yargıç Hilmi Şeker tarafında kaleme alınmıştır.]
Avrupa Konseyi / Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, 2013 6. Madde Uygulama Rehberi
