Hukuk Ansiklopedisi
Kırgız Cumhuriyeti Anayasası, 5 Mayıs 1993 tarihinde ilk kez kabul edilmiş ve 10 Şubat 1996, 17 ekim 1998 tarihlerinde ilave ve değişiklikler yapılmış ve son olarak 27 Haziran 2010 tarihinde kabul edilen referandum ile tamamen yenilenerek yeni bir Anayasa olarak ilan edilmiştir. Dünya Anayasaları arasında genç anayasalarındandır. Kırgızistan, SSCB’nin dağılmasının ardından 31 Ağustos 1991 tarihinde bağımsızlığını ilan etmiştir.
Kırgız Cumhuriyeti Anayasası
Biz Kırgızistan halkı,
Halkın özgürlüğü için hayatını feda etmiş kahramanları anarak;
İnsan haklarına saygı ve korunması doğrultusunda özgür ve demokratik devlet kurma amacına bağlılığını onaylayarak;
Kırgız devlet geleneğinin geliştirilmesi ve pekiştirilmesine, devlet egemenliği ve halkın bütünlüğünü korumaya olan sarsılmaz inancı ve sağlam iradeyi ifade ederek;
Hukukun üstünlüğünü onaylamaya çalışarak, ayrıca sosyal adaleti, halkın ekonomik refahı ve manevi açıdan gelişmesini destekleyerek;
Atalarımızın barış ve uzlaşma, doğayla uyum içinde yaşamaya ilişkin vasiyetlerinden yola çıkarak, bu Anayasayı kabul ediyoruz.
1. KISIM
ANAYASAL DÜZENİN TEMELLERİ
Madde 1
Kırgız Cumhuriyeti (Kırgızistan) egemen, demokratik, hukuki, dünyevi, üniter, sosyal devlettir.
Kırgız Cumhuriyeti kendi sınırları içinde tam devlet egemenliğine sahiptir, iç ve dış politikasını bağımsızca yürütür.
Madde 2
Kırgızistan halkı Kırgız Cumhuriyetinde egemenliğinin taşıyıcısı ve devlet hakimiyetinin tek kaynağıdır.
Kırgızistan halkı hakimiyetini seçim ve referandumla doğrudan, ayrıca bu Anayasa ve kanunlar doğrultusunda devlet organları ve yerel yönetim organları aracılığıyla gerçekleştirir.
Kanunlar ve devletle ilgili diğer önemli konular referanduma sunulabilir. Referandum yapılması usulü ve referanduma sunulan konuların listesi anayasal kanunla belirlenir
Seçimler serbesttir.
Jogorku Keneş, Devlet Başkanı, yerel yönetim temsili organları üyelerinin seçimleri, genel, eşit ve dorudan seçim hakkına dayalı gizli oylamayla yapılır.
18 yaşına ulaşmış Kırgız Cumhuriyeti vatandaşı seçme hakkına sahiptir.
5-Devlet, karar alma düzeyini de içeren, devlet organları ve yerel yönetim organlarında, kanunla belirlenen çeşitli sosyal grupların temsilinin koşullarını oluşturur.
Madde 3
Kırgız Cumhuriyetinde devlet hakimiyeti aşağıdaki ilkelere dayanır:
Halk hakimiyetinin üstünlüğü, genel halk oylamasıyla seçilen Jogorku Keneş ve Devlet Başkanı tarafından temsil ve gerçekleştirilme;
Kuvvetler ayrılığı;
Devlet makamlarının, yerel yönetim organlarının halka karşı açıklığı ve sorumluluğu ve yetkilerini halkın çıkarına kullanmaları;
Devlet makamları ve yerel yönetim organlarının işlev ve yetkilerinin ayrılması.
Madde 4
Siyasi çoğulculuk ve çok partililik, Kırgız Cumhuriyetinde tanınır.
Vatandaşlar; hak ve özgürlüklerini gerçekleştirmek ve korumak, ayrıca siyasi, ekonomik, sosyal, iş, kültür ve diğer menfaatlerini karşılamak için serbest iradeleri ve ortak menfaatleri temelinde, siyasi partiler, sendikalar ve diğer sivil toplum örgütleri, kurma hakkına sahiptir.
Siyasi partiler, vatandaşların siyasi iradesinin ifade edilmesine yardımcı olur, Jogorku Keneş, Devlet Başkanı ve yerel yönetim organları seçimlerine katılır.
Aşağıdakiler Kırgız Cumhuriyetinde yasaklanmıştır:
Devlet, belediye ve parti kurumlarının birleşmesi; devlet ve belediye kurum ve kuruluşlarında siyasi parti kurulması ve faaliyeti; görevler dışında gerçekleştirliktleri faaliyetler hariç devlet ve belediye çalışanlarının parti faaliyetlerini gerçekleştirmesi;
Ordu mensuplarının, kolluk kuvvetleri mensuplarının ve hakimlerin siyasi partilere üye olmaları, her hangi bir siyasi partiyi desteklemeleri;
Dini, etnik temele dayalı siyasi partilerin kurulması, dini örgütler tarafından siyasi amaçlı faaliyetler;
Vatandaş birlikleri tarafından askeri oluşumların meydana getirilmesi;
Anayasal düzeni zor kullanarak değiştirmeye, ulusal güvenliği zayıflatmaya, sosyal, ırksal, milletler arası, etnik kimlikler arası ve dini düşmanlığı teşvik etmeye yönelik siyasi amaçlar güden siyasi parti, kamu ve dini kuruluşlar, onların temsilcileri ve kollarının faaliyetleri.
Madde 5
Devlet ve organları toplumun bir kısmına değil tümüne hizmet eder.
Halkın hiçbir kısmı, hiçbir birlik, hiçbir kişi devlet hakimiyetine el koyamaz. Halk hakimiyetine el koymak ağır suçtur.
Devlet, devlet organları, yerel yönetim organları ve yetkilileri bu Anayasa ve kanunlarla belirlenmiş yetkilerin dışına çıkamaz.
Devlet, devlet organları, yerel yönetim organları ve yetkilileri, kanunla belirlenmiş şekilde yasa dışı eylemlerinden dolayı sorumludur.
Madde 6
Anayasa, Kırgız Cumhuriyetinde yüksek hukuki güce sahiptir ve doğrudan uygulanır.
Anayasa, anayasal kanunlar, kanunlar ve diğer normatif hukuki düzenlemeleri kabul edilerek uygulanır.
Kırgız Cumhuriyetinin taraf olduğu usulüne göre yürürlüğe girmiş uluslararası antlaşmalar, ayrıca uluslararası hukukun evrensel ilke ve normları Kırgız Cumhuriyeti hukuk sisteminin bir parçasıdır.
İnsan haklarıyla ilgili uluslararası antlaşma normları doğrudan uygulanır ve diğer uluslararası antlaşmalara nazaran önceliğe sahiptir.
Kanunlar ve diğer normatif düzenlemelerin resmen yayınlanması onların yürürlüğe girmelerinin zorunlu koşuludur.
Yeni yükümlülükler getiren veya sorumlulukları artıran kanun ve diğer normatif hukuk düzenlemeleri geriye dönük uygulanmaz.
Madde 7
Kırgız Cumhuriyetinde hiçbir din, devlet dini olarak veya zorunlu din olarak belirlenemez.
Din ve tüm inançlar devletten ayrıdır.
Devlet makamlarının faaliyetlerine, dini kurumların ve din adamlarının dahil edilmesi yasaktır.
Madde 8
Mevcut sınırları içinde Kırgız Cumhuriyeti toprakları, bölünmez ve dokunulmazdır.
Kırgız Cumhuriyetinin toprakları, Devlet yönetiminin ve yerel yönetimin organize edilmesi amacıyla, kanunla belirlenen idari bölümlere ayrılabilir.
Bişkek ve Oş şehirleri cumhuriyet önemine haiz şehirlerdir ve onların statüleri kanunla belirlenir.
Madde 9
Kırgız Cumhuriyeti, iyi yaşam koşulları, kişiliğin serbestçe gelişimi ve istihdamı desteklemek amacıyla sosyal programlar geliştirir.
Kırgız Cumhuriyeti, asgari geçim ücretini, iş güvenliği ve sağlığını güvence altına alarak sosyal açıdan hassas vatandaş gruplarını destekler.
Kırgız Cumhuriyeti, sosyal hizmetler, sağlık hizmeti, devlet emekliliği, yardımları ve diğer sosyal güvenlik önlemleri sistemini geliştirir.
Madde 10
Kırgız Cumhuriyetinde devlet dili Kırgız dilidir.
Kırgız Cumhuriyetinde, Rus dili, resmi dil olarak kullanılır.
Kırgız Cumhuriyeti, Kırgızistan halkını oluşturan etnik kimliklerin tüm temsilcilerine, ana dillerini koruma, öğrenilmesi ve geliştirilmesi için koşulları oluşturma hakkı tanır.
Madde 11
Kırgız Cumhuriyetinin, Bayrak, Amblem ve Milli Marşı, devlet sembolleridir. Onların tanımlanması ve resmi kullanımı, kanunla belirlenir.
Kırgız Cumhuriyetinin başkenti Bişkek şehridir.
Kırgız Cumhuriyetinin para birimi Som’dur.
Madde 12
Kırgız Cumhuriyetinde mülkiyetin değişik türleri tanınır ve özel, devlet, yerel yönetimler ve diğer mülkiyet türleri eşit şekilde korunur.
Mülkiyet dokunulmazdır. Hiç kimse keyfi olarak mülkiyetinden yoksun bırakılamaz.
Malikin rızası dışında mülkiyete el koyulmasına, sadece mahkeme kararıyla müsaade edilir.
Mahkeme kararı olmaksızın mülkiyete zorla el koyulmasına ulusal güvenlik, toplumsal düzen, halkın sağlık ve ahlakının korunması, diğer kişilerin hak ve özgürlüklerinin korunması amacıyla izin verilir. Bu durumun hukuka uygunluğunun, mahkemece karara bağlanması zorunludur.
Kanunla belirtilen kamu yararı doğrultusunda mülkiyete el konulmasına, mülkiyetin değerini ya da mülkiyetten mahrum olmaktan kaynaklanan diğer zararların önceden ve tatmin edici şekilde tazmin edilmesini sağlayan bir mahkeme kararı üzerine, izin verilir.
Vatandaşlar ve tüzel kişilere ait mülkiyetin, devlete devredilmesi (millileştirme), mülkiyetin değerinin ve diğer zararların karşılanmasıyla, kanuna uygun olarak gerçekleştirilebilir.
Kırgız Cumhuriyeti kendi vatandaşlarının ve tüzel kişilerin mülkiyetlerini, ayrıca diğer ülkelerde yer alan kendi mülkiyetini korur.
Toprak, toprak altı zenginlikler, sular, ormanlar, bitki ve hayvanlar dünyası, diğer doğal kaynaklar Kırgız Cumhuriyetinin istisnai mülkiyetidir ve Kırgızistan halkının yaşam ve faaliyetinin temeli olarak ortak ekolojik ortamın korunması amacıyla kullanılır ve devletin özel koruması altındadır.
Özel mülkiyet olamayacak otlaklar hariç topraklar; özel, belediye ve mülkiyetin diğer çeşitlerine konu olabilir.
Maliklerin haklarını kullanma ve onları korumalarının şekil ve sınırları kanunla belirlenir.
Madde 13
Kırgız Cumhuriyetinin devlet bütçesi, gelirler ve giderler dahil ülke bütçesi ve yerel bütçelerden oluşur.
Ülke bütçesi ve yerel bütçenin oluşumu, kabulü ve uygulanma şekli, ayrıca uygulanmanın denetimi kanunla belirlenir. Ülke bütçesi kanunla, yerel bütçeler ilgili temsili organların kararıyla kabul edilir.
Kırgız Cumhuriyeti sınırları içinde tek bir vergi sistemi uygulanır. Vergilerin belirlenmesi hakkı Jogorku Keneşe aittir. Vergi belirleyen ve vergi mükelleflerinin durumunu kötüleştiren kanunlar geriye yürümez.
Madde 14
Kırgız Cumhuriyeti yayılmacılık, saldırı amaçları gütmez ve silahlı güçle çözülecek toprak iddialarında bulunmaz; devlet yaşamının askerileştirilmesini, devleti ve faaliyetlerini bir savaş açma amaçlarına bağlamayı reddeder. Kırgızistan Silahlı Kuvvetleri, kendini savunma ve savunma yeterliliğine uygun olarak kurulur.
Savaş açma hakkı, Kırgızistan’a ve ortak savunma yükümlülüğü ile bağlı diğer devletlere karşı saldırı durumları hariç, kabul edilmez. Kırgızistan toprakları dışına Kırgız Cumhuriyeti Silahlı Kuvvetleri birliklerinin hareket etmesine her bir durumda izin verilmesi, milletvekili üye tam sayısının en az üçte iki çoğunluğu ile kabul edilen Jogorku Keneş kararıyla mümkündür.
Kırgız Cumhuriyeti Silahlı Kuvvetlerinin devlet içi siyasi amaçlar doğrultusunda kullanımı yasaktır.
Kırgız Cumhuriyeti, evrensel ve adil barış, karşılıklı çıkarlara dayalı işbirliği, barışçıl yollarla küresel ve bölgesel sorunların çözümü yönünde çaba gösterir.
Madde 15
Kırgız Cumhuriyetinde olağanüstü hal ve sıkıyönetim, sadece bu Anayasa ve anayasal kanunlarla öngörülen durum ve şekillerde uygulanabilir.
2.KISIM
İNSAN HAKLARI VE ÖZGÜRLÜKLERİ
BİRİNCİ BÖLÜM
TEMEL HAKLAR VE ÖZGÜRLÜKLER
Madde 16
Temel hak ve özgürlükler, devredilemez ve doğuştan her insana aittir.
İnsan hakları ve özgürlükleri, üstün değerlerdir. Onlar doğrudan etkilidir ve yasama, yürütme ve yerel idare organlarının faaliyetlerinin anlamını ve içeriğini belirler.
Kırgız Cumhuriyeti, kendi ülkesi ve yargı yetkisi içindeki herkesin temel hak ve özgürlüklerine saygı gösterir ve onları sağlar.
Hiç kimse, cinsiyet, ırk, dil, engellilik, etnik köken, inanç, yaş, siyasi ya da diğer kanaat, eğitim, sosyal çevre, malvarlığı ve diğer statü veya benzeri sebeplerle ayrımcılığa tabi tutulamaz.
Kanunla belirlenen ve uluslararası yükümlülüklere uygun olarak çeşitli sosyal gruplar için fırsat eşitliği sağlamayı amaçlayan özel önlemler, ayrımcılık olarak görülemez.
Kırgız Cumhuriyetinde herkes, kanunlar ve mahkemeler önünde eşittir.
Kırgız Cumhuriyetinde kadın ve erkekler, eşit hak ve özgürlüklere ve onların uygulanması için fırsat eşitliğine sahiptir.
Çocuğun yüksek menfaatlerinin gözetilmesi ilkesi, Kırgız Cumhuriyetinde geçerlidir.
Madde 17
Bu Anayasada yer alan hak ve özgürlükler, tüketici değildir ve evrensel olarak tanınan diğer insan hak ve özgürlüklerini sınırlandırıcı veya reddedici olarak yorumlanamaz.
Madde 18
Herkes, mevcut Anayasa ve kanunlarla yasaklananlar hariç, herhangi bir davranış ve eylemi gerçekleştirme hakkına sahiptir.
Madde 19
Kırgız Cumhuriyetinde yabancılar ve vatansızlar, kanunlarla ve Kırgız Cumhuriyetinin taraf olduğu uluslararası antlaşmalarla belirlenen durumlar hariç, Kırgız Cumhuriyeti vatandaşları ile eşit haklara ve yükümlülüklere sahiptir.
Kırgız Cumhuriyetinin uluslararası yükümlülüklerine göre, siyasi sebepler veya insan hak ve özgürlüklerinin ihlal edilmesinden dolayı eziyete uğrayan yabancılar ve devletsiz kişiler için sığınma hakkı güvence altındadır.
Madde 20
Kırgız Cumhuriyetinde, insan hak ve özgürlüklerini ortadan kaldıran veya eksilten kanunlar, kabul edilemez.
İnsan hak ve özgürlüleri, ulusal güvenliğin, kamu düzeninin, genel sağlık ve ahlakın veya diğer kişilerin hak ve özgürlüklerinin korunması amacıyla Anayasa ve kanunla sınırlanabilir. Yapılan sınırlamalar, belirtilen amaçlarla orantılı olmalıdır.
İnsan hak ve özgürlüklerini sınırlayan idari düzenlemeler kabul edilmesi, yasaktır.
Kanun, Anayasada öngörülenden başka bir amaçla ve daha fazla kapsamda, hak ve özgürlüklere sınırlama getiremez.
Bu Anayasada belirtilen yasakların aşağıdaki güvenceleri, herhangi bir sınırlandırmaya tabi tutulamaz:
İdam cezasının, işkence ve diğer insanlık dışı, zalimce ve aşağılayıcı muamele veya cezanın uygulanması;
Tam olarak açıklanmış ve doğrulanmış gönüllü rıza olmaksızın, insan üzerinde tıbbi, biyolojik ve psikolojik deney yapılması;
Kölelik ve insan ticareti;
Çocuk emeğinin istismarı;
Medeni ve yasal yükümlülüklerini yerine getiremediğinden dolayı, özgürlükten yoksun bırakılma;
Bir kişinin onur ve şerefine zarar veren bilgilerin yayılması için ceza kovuşturması yapılması;
Düşünceleri, dinleri ve diğer inançları açıklamaya zorlama veya açıklanmasının engellenmesi;
Barışçıl bir toplantıya katılmaya zorlama;
Kişiyi etnik kimliğini belirlemeye ve ifade etmeye zorlama;
Konutundan keyfi olarak mahrum edilmesi;
Bu Anayasada aşağıda belirtilen haklar, herhangi bir sınırlamaya tabi olamaz:
1) Tutuklanan her bir kişiye insanca muamele ve insan onuruna saygı gösterme;
2) Af ve cezanın indirilmesi için başvurma;
3) Bir yüksek mahkeme tarafından davanın yeniden incelenmesi;
4) Düşünce ve kanaat özgürlüğü;
5) Din ve inancını seçme ve sahip olma özgürlüğü;
6) Kişinin etnik kökenini belirleme ve ifade etme özgürlüğü;
Devlet makamlarının, yerel yönetim organlarının ve resmi sıfatla hareket eden görevlilerin hukuk dışı eylemlerinin yol açtığı zararların, devlet tarafından tazmin edilmesi;
Yargısal korunma;
Devlet eğitim kurumlarında, temel ve genel orta eğitimin ücretsiz olması;
Vatandaşın Kırgız Cumhuriyetine engelsiz dönebilmesi.
İKİNCİ BÖLÜM
İNSAN HAKLARI VE ÖZGÜRLÜKLERİ
Madde 21
Herkes, devredilmez yaşama hakkına sahiptir. Hiç kimse keyfi olarak yaşamından yoksun bırakılamaz. İdam cezası yasaktır.
Madde 22
Hiç kimse, işkence ya da insanlık dışı, zalimce ve aşağılayıcı muamele ve cezaya tabi tutulamaz.
Özgürlüğünden mahrum edilen herkes, insanca muamele ve insan onuruna saygı gösterilmesi hakkına sahiptir.
Tam olarak açıklanmış ve onaylanmış gönüllü rıza olmaksızın insan üzerinde tıbbi, biyolojik ve psikolojik deneyler yapılması, yasaktır.
Madde 23
Kırgız Cumhuriyetinde, kölelik ve insan ticareti yasaktır.
Çocuk emeğinin istismarı yasaktır.
Savaş, doğal afetler ve diğer olağanüstü haller sonrası yapılan işler ve bir mahkeme kararının uygulanması durumları hariç, zorunlu çalıştırma yasaktır.
Askerliğe alınma ya da alternatif (sivil) hizmet, zorunlu çalışma olarak görülemez.
Madde 24
Herkesin özgürlük ve kişisel dokunulmazlık hakkı vardır.
Hiç kimse, yalnızca medeni hukuk sözleşmesinden doğan bir yükümlülüğü yerine getiremediğinden dolayı, özgürlüğünden yoksun bırakılamaz.
Hiç kimse, mahkeme kararı ve yalnızca kanunla belirlenen esas ve usul dışında, tutuklanamaz, gözaltına alınamaz ve özgürlüğünden yoksun bırakılamaz.
Hiç kimse, mahkeme kararı olmaksızın 48 saatten fazla gözaltında tutulamaz.
Gözaltına alınan herhangi bir kişi, derhal ve her halükarda gözaltına alındığı andan 48 saatin sonuna kadar, gözaltına alınmasının hukuka uygunluğu hakkında karar verilmesi için, mahkemeye sevk edilir.
Belli durumlarda kanun, gözaltı sürelerini daha da kısaltabilir.
Gözaltına alınan herhangi bir kişi, kanunla belirlenen kural ve belli aralıklarla, gözaltına alınmasının hukuka uygunluğunun incelenmesini talep etme hakkına sahiptir. Gözaltına almayı haklı kılacak hiçbir nedenin kalmaması durumunda, kişi derhal salıverilir.
Gözaltına alınan herhangi bir kişi, tutulmasının nedenleri hakkında derhal bilgilendirilir, tıbbi muayene ve doktor yardımı dahil haklarının sağlanması ve açıklanması hakkına sahiptir.
Gözaltına alındığı andan itibaren kişi güvenli bir yerde tutulur, kendisini kişisel olarak savunmak için fırsat verilir, bir avukattan veya kendi sahip olduğu avukattan nitelikli hukuki yardım alma hakkından yararlanır.
Madde 25
Herkes, Kırgız Cumhuriyetinde özgürce seyahat etme, yerleşme yeri ve ikametgahını seçme hakkına sahiptir.
Herkes, özgürce Kırgız Cumhuriyeti sınırları dışına çıkma hakkına sahiptir.
Madde 26
Herkes, kanuna uygun olarak ve kesinleşmiş bir mahkeme kararı ile tespit edilinceye kadar bir suç işlediği konusunda masum kabul edilir. Bu ilkenin ihlali, bir mahkeme kararı ile maddi ve manevi zararının tazmin edilmesine yol açar.
Hiç kimse, masum olduğunu ispat etmek zorunda değildir. Suçluluğu konusunda herhangi bir şüphe olması durumunda, sanığın lehine yorum yapılır.
Hiç kimse, bir suç işlendiği konusunda yalnızca kendi itirafına dayanarak suçlanamaz.
Bir ceza davasında suçu ispat yükümlülüğü, iddiada bulunana aittir. Kanun ihlaliyle elde edilen deliller, suçun ispatında kullanılamaz ve mahkeme kararına esas alınamaz.
Hiç kimse, kendisine, eşine ya da kanunda gösterilen yakın akrabalarına karşı tanıklık etmek zorunda değildir. Kanunla, tanıklıktan kaçınmayı gerektiren diğer durumlar belirlenebilir.
Herkes, kanunla belirlenen durumlarda, jürinin katılımıyla oluşan bir mahkemede davasının görülmesini isteme hakkına sahiptir.
Madde 27
Her hükümlü kişi, kanun hükümlerine göre, davasının bir yüksek mahkemede yeniden incelenmesini isteme hakkına sahiptir.
Her hükümlü kişi, cezanın af edilmesi ya da hafifletilmesini isteme hakkına sahiptir.
Hiç kimse, aynı ve benzer bir suç için ikinci kez sorumlu tutulamaz.
Madde 28
Bir kişinin sorumluluğunu doğuran ya da ağırlaştıran bir kanun, geçmişe dönük olarak uygulanmaz. Hiç kimse, işlediği zaman suç olarak kabul edilmeyen bir eylemden dolayı suçlu kabul edilemez. Bir suç işlendikten sonra, sorumluluğu kaldıran ya da daha az bir ceza öngören, sonraki yeni kanun uygulanır.
Ceza kanunlarının uygulanmasında kıyas yasaktır.
Madde 29
Herkes, özel hayatının dokunulmazlığı ve onur ve şerefinin korunması hakkına sahiptir.
Herkes, haberleşmesinin, telefon ve diğer görüşmelerin, posta, telgraf, elektronik ve diğer iletişimlerinin gizliliği hakkına sahiptir. Bu hakların sınırlanması, yalnızca kanuna uygun olarak ve sadece bir mahkeme kararı ile mümkündür.
Gizli bilgilerin veya kişinin rızası olmaksızın özel yaşamına ilişkin bilgilerin, toplanması, saklanması, kullanılması ve yayılması, kanunla öngörülen durumlar hariç, yasaktır.
Herkes, gizli bilgilerin ve özel yaşamına ilişkin bilgilerin yasa dışı toplanması, saklanması, kullanılması ve yayılmasından, yargısal savunma dahil korunma güvencesi altındadır; hukuk dışı eylemlerin sebep olduğu maddi ve manevi zararın karşılanması hakkı, güvence altındadır.
Madde 30
Herkes, konutunun ayrıca üzerinde mülkiyet ve diğer hak bulunan eşyalarının dokunulmazlığı hakkına sahiptir. Hiç kimse, kullanan kişinin rızası olmaksızın konutuna veya diğer eşyalarına müdahale edemez.
Sahip olunan ya da diğer bir şekilde elinde bulundurulan konutta ve diğer eşyalarda arama, el koyma, inceleme ve diğer eylemleri gerçekleştirme veya kamu makamlarının müdahalesi, yalnızca bir mahkeme kararına dayanılarak mümkündür.
Kanunla öngörülen durumlarda, sahip olunan ya da diğer bir şekilde elinde bulundurulan konutta ve diğer eşyalarda arama, el koyma, inceleme ve diğer eylemleri gerçekleştirmeye veya kamu makamlarının müdahalesine, mahkeme kararı olmaksızın izin verilebilir. Bu eylemlerin yasallığı ve uygunluğu yargı denetimine tabidir.
Bu maddede öngörülen güvenceler ve sınırlamalar, tüzel kişiler için de uygulanır.
Madde 31
Herkes, düşünce ve kanaat özgürlüğü hakkına sahiptir.
Herkes, kanaatlerini özgürce açıklama, ifade etme ve basın özgürlüğü hakkına sahiptir.
Hiç kimse, kanaatlerini açıklamaya ya da inkar etmeye zorlanamaz.
Milli, etnik, ırki ve dini nefret, cinsiyet ve diğer sosyal üstünlük içeren, ayrımcılık, düşmanlık ve şiddete çağrı yapan propaganda yasaktır.
Madde 32
Herkesin vicdan ve inanç özgürlüğü güvence altındadır.
Herkes, herhangi bir dini bireysel ya da diğer kişilerle toplu olarak açığa vurma ya da dinini açıklamama hakkına sahiptir.
Herkes, özgürce din veya diğer inançları seçme ve sahip olma hakkına sahiptir.
Hiç kimse, dinini veya diğer inançlarını açıklamaya ya da onları inkar etmeye zorlanamaz.
Madde 33
Herkes, özgürce bilgiyi araştırma, alma, saklama ve kullanma; sözlü, yazılı ya da diğer bir şekilde yayma hakkına sahiptir.
Herkes, devlet, yerel yönetim organları, kurum ve kuruluşlardan kendisi ile ilgili bilgileri elde etme hakkına sahiptir.
Herkes, devlet makamlarının, yerel yönetim organlarının veya bunların görevlilerinin, devlet makamlarının, yerel yönetim organlarının ayrıca genel ve yerel bütçeden finanse edilen kurumların ortaklığıyla oluşan diğer yasal kuruluşların faaliyetleri hakkında bilgi alma hakkına sahiptir.
Herkes, devlet makamlarının, yerel yönetim organlarının ve bunların görevlilerinde bulunan bilgilere erişme hakkına sahiptir. Bilgi sağlamanın yöntemleri, kanunla düzenlenir.
Hiç kimse, bir kişinin onur ve şerefini küçük düşüren veya aşağılayan bilgilerin yayılmasından dolayı cezai soruşturmaya tabi tutulamaz.
Madde 34
Herkes, barışçıl toplanma özgürlüğü hakkına sahiptir. Hiç kimse, bir toplantıya katılmaya zorlanamaz.
Barışçıl bir toplantı düzenlenmesini sağlamak için, herkes, devlet makamlarına bildirimde bulunma hakkına sahiptir.
Barışçıl bir toplantının düzenlenmesini yasaklamaya ya da sınırlamaya izin verilmez; aynı şekilde, barışçıl bir toplantı düzenlenmesi için bildirim yapılmaması, bildirim formunun, içeriğinin ve teslim tarihlerinin uygun olmaması, toplantının düzenlenmesinin reddedilmesine yol açar.
Barışçıl bir toplantıyı organize edenler ve katılanlar, barışçıl bir toplantı düzenlenmesi bildiriminin yapılmaması, bildirim formunun, içeriğinin ve teslim tarihlerinin uygun olmamasından dolayı sorumlu tutulamaz.
Madde 35
Herkes, örgütlenme özgürlüğü hakkına sahiptir.
Madde 36
Aile toplumun temelidir. Aile, babalık, annelik ve çocukluk, tüm toplumun gözetimine ve kanunla ayrıcalıklı korunmaya tabidir.
Her çocuk, fiziksel, zihinsel, manevi, ahlaki ve sosyal gelişiminin gerektirdiği yaşam seviyesine hak sahibidir.
Bir çocuğun gelişimi için gerekli yaşam koşullarının sağlanması sorumluluğu, güçleri ve mali imkanları içinde ailesinin her birince ya da çocuğa bakan diğer kişiler tarafından üstlenilir.
Devlet, yetim ve aile bakımından yoksun çocukların bakım, yetiştirme ve eğitimini sağlar.
Erginlik yaşına ulaşan kişiler, evlenme ve aile kurma hakkına sahiptir. Hiçbir evlilik, eşlerin gönüllülüğü ve karşılıklı rızası olmaksızın yapılamaz. Evlilik, devlet tarafından kaydedilir.
Madde 37
Kırgız Cumhuriyetinde, insan hak ve özgürlüklerini ihlal etmeyen halk gelenek ve görenekleri, Devlet tarafından desteklenir.
Yaşlı insanlara saygı, aile ve yakın akrabalara bakım, herkesin yükümlülüğüdür.
Madde 38
Herkes etnik kökenini serbestçe belirleme ve ifade etme hakkına sahiptir. Hiç kimse etnik kökenini belirleme ve ifade etmeye zorlanamaz.
Madde 39
Herkes, resmi sıfatla hareket eden kamu makamları, yerel yönetim organları ve onların görevlilerinin hukuk dışı davranışları ile sebep oldukları zararların karşılanmasını talep etme hakkına sahiptir.
Madde 40
Herkesin, mevcut Anayasa, kanunlar, Kırgız Cumhuriyetinin taraf olduğu antlaşmalar, ayrıca uluslararası hukukça kabul edilen ilke ve kurallar ile öngörülen temel hak ve özgürlükleri, yargısal korunma güvencesi altındadır.
Devlet, insan hak ve özgürlüklerinin korunması için yargı dışı ve yargı öncesi yöntemler, şekiller ve araçlar geliştirir.
Herkes, kanunla yasaklanmamış her türlü araçla, hak ve özgürlüklerini koruma hakkına sahiptir.
Herkes, nitelikli hukuki yardım alma hakkına sahiptir. Kanunda öngörülen durumlarda, hukuki yardım, devlet giderlerinden karşılanır.
Madde 41
Herkes devlet makamlarına, yerel yönetim organlarına ve onların görevlilerine başvurma hakkına sahiptir; görevliler kanunda öngörülen tarihler içinde gerekli cevabı verir.
Herkes, ihlal edilen hak ve özgürlüklerinin korunmasını sağlamak için, uluslararası antlaşmalara uygun olarak uluslararası insan hakları organlarına başvurma hakkına sahiptir. Bu organların, insan hak ve özgürlükleri ihlali belirlemesi durumunda, Kırgız Cumhuriyeti, ihlalin giderilmesi ve/veya tazmin edilmesi için gerekli önlemleri alır.
Madde 42
Herkes, mülkiyet edinme, kullanma ve elden çıkarma ve faaliyetlerini sonlandırma hakkına sahiptir.
Herkes, ekonomik özgürlük ve kanunla yasaklanmamış herhangi bir ekonomik faaliyet için yeteneklerini ve mülkiyetini serbestçe kullanma hakkına sahiptir.
Herkes, çalışma özgürlüğüne, çalışma için yeteneklerini kullanma, mesleğini ve işini seçme, güvenli ve sağlıklı koşulları sağlayan iş güvenliği ve iş düzeni isteme hakkına, ayrıca asgari geçim düzeyinden az olmayan bir ücret alma hakkına sahiptir.
Madde 43
Herkes grev hakkına sahiptir.
Madde 44
Herkes, dinlenme hakkına sahiptir.
Azami çalışma süreci, asgari haftalık dinlenme, yıllık ücretli izin, ayrıca dinlenme hakkının diğer temel yöntemleri, kanunla düzenlenir.
Madde 45
Herkes eğitim hakkına sahiptir.
Genel temel eğitim zorunludur.
Herkes, devlet eğitim kurumlarında, ücretsiz genel temel ve orta temel eğitim alma hakkına sahiptir.
Devlet, okul öncesi eğitim kurumlarında başlayıp genel temel eğitime karar süren, resmi dil ve bir uluslararası yabancı dil eğitimini devlet okullarında öğretilmesi için gerekli koşulları sağlar.
Devlet, kamu, belediye ve özel eğitim kurumlarının geliştirilmesi için gerekli koşulları sağlar.
Devlet, fiziksel kültür ve sporun geliştirilmesinin koşullarını sağlar.
Madde 46
Herkes konut hakkına sahiptir.
Hiç kimse keyfi olarak konutundan yoksun bırakılamaz.
Devlet makamları ve yerel yönetim organları, konut inşaatı teşvik eder ve konut hakkından yararlanılması için gerekli koşulları sağlar.
Düşük gelirli kimselere, ayrıca ihtiyaç sahibi diğer kişilere, kanunla belirtilen yöntemlere uygun ve koşullarda, devlet, belediye ve diğer konut fonları ya da sosyal kurumlardan, ücretsiz ya da uygun ödemelerle, konut sağlanır.
Madde 47
Herkes sağlığının korunması hakkına sahiptir.
Devlet, herkesin sağlık hizmetlerinden yararlanması için koşulları oluşturur ve devlet, belediye ve özel sağlık sektörlerinin gelişmesi için önlemler alır.
Ücretsiz sağlık hizmeti ya da tercihli sağlık hizmeti, kanunla öngörülen devlet güvenceleri kapsamında sağlanır.
Resmi görevliler tarafından halkın yaşamı ve sağlığını tehlikeye düşüren gerçekler ve koşulların gizlenmesi, kanunla öngörülen sorumluluklara tabidir.
Madde 48
Herkes, hayatı ve sağlığı için elverişli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir.
Herkesin, doğa yönetimi alanındaki eylemlerin sonucu olarak sağlığı ve mülkiyetine yönelik zararların tazmin edilmesini isteme hakkı vardır.
Herkes, çevreyi, bitki örtüsünü ve hayvanlar alemini gözetmelidir.
Madde 49
Herkesin, edebiyat, sanat, bilim teknik ve diğer yaratıcı ve öğretim faaliyeti özgürlüğü güvence altındadır.
Herkes, kültürel yaşama katılma ve kültürel değerlere erişim hakkına sahiptir. Devlet, tarihsel eserlerin, ayrıca diğer kültürel miras konularının korunmasını sağlar.
Fikri mülkiyet kanunla korunur.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
VATANDAŞLIK. VATANDAŞ HAK VE ÖDEVLERİ
Madde 50
Vatandaş, vatandaşlıktan kaynaklanan haklara ve ödevlere sahiptir.
Hiç kimse vatandaşlığından yoksun bırakılamaz ve vatandaşlığını değiştirme hakkı elinden alınamaz. Kırgız Cumhuriyeti vatandaşı olan kişilerin, kanunla ve Kırgız Cumhuriyetinin taraf olduğu uluslararası antlaşmalara uygun olarak bir diğer devletin vatandaşlığını kazanması tanınır.
Kırgız Cumhuriyeti dışında yaşayan Kırgız halkı, bir diğer devletin vatandaşlığına bakılmaksızın, basitleştirilmiş bir yöntemle, Kırgız Cumhuriyeti vatandaşlığını elde etme hakkına sahiptir.
Kırgız Cumhuriyeti vatandaşlığının verilmesinin yöntem ve koşulları, kanunla belirlenir.
Bir vatandaş, ülke sınırları dışına çıkarılamaz ve bir başka devlete iade edilemez.
Kırgız Cumhuriyeti, vatandaşlarının, sınırları ötesinde savunma ve korumasını güvence altına alır.
Madde 51
Vatandaşlar, Kırgız Cumhuriyetine hiçbir engelle karşılaşmaksızın dönme hakkına sahiptir.
Madde 52
Vatandaşlar şu hakları sahiptir:
Kanunların ve ülkesel ve bölgesel çaptaki kararların müzakeresine ve kabulüne katılma;
Mevcut Anayasa ve kanunlarda öngörülen yönteme uygun olarak, devlet ve yerel yönetim organlarına seçme ve seçilme;
Anayasal kanunla öngörülen yönteme uygun olarak referandumlara katılma;
Vatandaşlar, devlet ve kamusal önemdeki konulara ilişkin halk kurultayları düzenleme hakkına sahiptir.
Halk kurultayları kararı, öneri olarak ilgili kuruluşlara bildirilir.
Halk kurultaylarının düzenlenmesine ilişkin kurallar kanunla belirlenir.
Vatandaşlar, genel ve yerel bütçenin oluşturulmasına katılma, ayrıca bütçe fonlarının harcanmasına ilişkin bilgi alma hakkına sahiptir.
Vatandaşlar, kanunda öngörülen düzenlemelere uygun olarak, sivil ve belediye hizmetlerinde görev alma ve yükselmede eşit haklara ve eşit fırsatlara sahiptir.
Bir diğer vatandaşlığa sahip Kırgız Cumhuriyeti vatandaşları, siyasi devlet makamlarında ve yargıçlık görevinde bulunamaz. Bu sınırlama, kanunla diğer kamu görevleri içinde konulabilir.
Madde 53
Yaşlılık, hastalık, engellilik ve geçimini sağlayanın kaybedilmesi durumlarında sosyal güvenlik, kanunla öngörülen durumlarda ve yöntemle, vatandaşlar için güvence altına alınır.
Devletin ekonomik kaynaklarına uygun olarak emeklilik ve sosyal yardımlar, asgari geçim seviyesinden daha düşük olmayan bir yaşam standardı sağlar.
Gönüllü sosyal sigorta ve sosyal güvenliğin diğer biçimlerinin kurulması ve hayırseverlik, teşvik edilir.
Devletin sosyal faaliyetleri, bir vatandaşın ekonomik özgürlüğünü ve kendisi ya da ailesinin geçimini temin etmesine ilişkin faaliyetlerini ve sorumluluklarını sınırlayan devlet koruyuculuğuna yol açamaz.
Madde 54
Devlet, kanunla öngörülen bir yöntemle, vatandaşların mesleki yeteneklerinin artırılmasını teşvik eder.
Madde 55
Vatandaşlar, kanunla öngörülen durumlarda ve uygun yöntemlerle, vergi ve harç öderler.
Madde 56
Anavatanın korunması, vatandaşların kutsal görevi ve sorumluluğudur.
Askerlik hizmetinden vatandaşların muaf tutulmalarının nedenleri ve yöntemleri ya da onun yerini alan alternatif (sivil) hizmet, kanunla belirlenir.
Madde 57
Avukatların özerk mesleki topluluğu olarak baronun kuruluşu ve faaliyetleri, ayrıca avukatların hakları, yükümlülükleri ve sorumlulukları, kanunla düzenlenir.
Madde 58
Medeni hukuk ilişkilerinden kaynaklanan antlaşmazlıkların yargı dışı çözümünün amaçları için, Kırgız Cumhuriyeti vatandaşları, tahkim mahkemeleri kurma hakkına sahiptir. Tahkim mahkemelerinin yetkileri, kurulma yöntemi ve faaliyetleri, kanunla düzenlenir.
Madde 59
Kırgız Cumhuriyeti vatandaşları, Aksakal (yaşlılar) mahkemeleri kurma hakkına sahiptir.
Aksakal mahkemelerinin yetkileri, kurulma yöntemi ve faaliyetleri, kanunla düzenlenir.
3. KISIM
KIRGIZ CUMHURİYETİ DEVLET BAŞKANI
Madde 60
Devlet Başkanı devletin başıdır.
Devlet Başkanı halkın ve devlet hakimiyetinin birliğini temsil eder.
Madde 61
Devlet Başkanı Kırgız Cumhuriyeti vatandaşları arasından 6 yıllık süre için seçilir.
Aynı kişi iki kez Devlet Başkanı seçilemez.
Madde 62
35 yaşından küçük 70 yaşından büyük olmayan, ülkede toplam en az 15 yıl yaşamış, devlet dilini bilen Kırgız Cumhuriyeti vatandaşı Devlet Başkanı seçilebilir.
Devlet Başkanlığı makamı için adayların sayısı sınırlandırılamaz. En az 30 bin seçmenin imzasını toplamış kişi, Devlet Başkanlığına aday olabilir.
Devlet Başkanı seçimlerinin yapılması şekli anayasal kanunla belirlenir.
Madde 63
Devlet Başkanı göreve başlarken Kırgızistan halkı önünde yemin eder.
Devlet Başkanının yetkileri yeni seçilmiş Devlet Başkanı göreve başladığı anda sona erer.
Devlet Başkanı kendi yetkilerini kullandığı dönemde siyasi partilere üyeliğini durdurur ve siyasi partilerle ilgili her türlü faaliyetini sona erdirir.
Madde 64
Devlet Başkanı:
Bu Anayasada öngörülmüş durumlarda Jogorku Keneş seçimlerini belirler, bu Anayasada öngörülmüş şekil ve durumlarda Jogorku Keneşe erken seçim yapılmasına ilişkin karar alır.
Yerel meclislere (keneşlere) seçimleri belirler, kanunla öngörülmüş durumlarda ve şekilde yerel meclisleri fesheder.
Devlet Başkanı:
Kanunları imzalar ve yayımlar, kanunları itirazlarıyla birlikte Jogorku Keneşe geri gönderir.
Gereken durumlarda Jogorku Keneşe olağanüstü oturuma çağırma ve görüşülecek konuları belirleme hakkına sahiptir.
Jogorku Keneş oturumlarında konuşma yapma hakkına sahiptir.
Devlet Başkanı, Hakimler Seçim Konseyinin önerisi üzerine Yüksek Mahkeme hakimlerinin seçilmesi için Jogorku Keneşe adaylar önerir;
Hakimler Seçim Konseyinin önerisi üzerine Yüksek Mahkeme hakimlerinin görevden alınması için Jogorku Keneşe öneride bulunur;
Hakimler Seçim Konseyinin önerisi üzerine yerel hakimleri göreve atar;
Anayasayla öngörülmüş durumlarda Hakimler Seçim Konseyinin önerisi üzerine yerel hakimleri görevden alır.
Devlet Başkanı:
Jogorku Keneşle mutabakata vararak Başsavcıyı göreve atar. Kanunla öngörülmüş durumlarda Jogorku Keneşin üye tamsayısının en az üçte ikisinin onayıyla veya Jogorku Keneşin üye tam sayısının üçte birinin önerisiyle Başsavcıyı görevden alır. Başsavcının önerisi doğrultusunda onun yardımcılarını göreve atar ve görevden alır;
Hükümet üyelerini – savunma, ulusal güvenlik konularından sorumlu devlet organlarının yöneticilerini, ayrıca onların yardımcılarını göreve atar ve görevden alır.
Devlet Başkanı, Milli Banka Başkanı görevine adaylığı Jogorku Keneşe sunar. Milli Banka Başkanının önerisiyle Milli Banka Başkan yardımcısı ve Milli Banka Yönetim Kurulu üyelerini göreve atar, kanunda öngörülmüş durumlarda onları görevden alır.
Seçimler ve Referandum Komisyonu üyelerinin üçte birinin seçilmesi ve azli için adayları Jogorku Keneşe sunar.
Sayıştay üyelerinin üçte birinin seçilmesi ve azli için adayları Jogorku Keneşe sunar.
Jogorku Keneş tarafından seçilmiş Sayıştay üyeleri arasından Sayıştay Başkanını göreve atar ve kanunla öngörülmüş durumlarda görevden alır.
Devlet Başkanı, Kırgız Cumhuriyetini ülke içinde ve ülke sınırları dışında temsil eder.
Görüşmeler yapar ve Başbakanla mutabakat içinde uluslararası antlaşmaları imzalar; Söz konusu yetkiyi Başbakana, Hükümet üyelerine ve diğer yetkili kişilere devredebilir.
Onay belgelerini ve katılım belgelerini imzalar.
Başbakanla mutabakat içinde Kırgız Cumhuriyetinin yabancı devletlerdeki diplomatik temsilciliklerinin ve uluslararası kuruluşlardaki daimi temsilciliklerinin başkanlarını göreve atar, onları geri çağırır, yabancı devletlerin diplomatik temsilciliklerinin başkanlarından güven mektuplarını ve geri çağırma mektuplarını kabul eder.
Devlet Başkanı Kırgız Cumhuriyeti vatandaşlığına alma ve vatandaşlıktan çıkma konularını karara bağlar.
Devlet Başkanı Kırgız Cumhuriyeti Silahlı Kuvvetlerinin Yüksek Başkomutanıdır, Kırgız Cumhuriyeti Silahlı Kuvvetlerinin yüksek komuta heyetini belirler, göreve atar ve görevden alır.
Devlet Başkanı:
Kanunla tesis edilmiş Savunma Konseyine başkanlık yapar.
Anayasal kanunla belirlenen durumlarda, olağanüstü halin uygulanma ihtimaline dair uyarıda bulunur, derhal Jogorku Keneşi bilgilendirmek koşuluyla, önceden ilan etmeksizin gerekli gördüğü yerlerde ayrı ayrı olağanüstü hal ilan eder.
Genel ve kısmi seferberlik ilan eder; Kırgız Cumhuriyetine yönelik tecavüz durumunda veya doğrudan tecavüz tehdidi durumunda savaş durumu ilan eder ve bu konuyu derhal Jogorku Keneşin müzakeresine sunar;
Ülke savunması ve vatandaşlarının güvenliğini dikkate alarak sıkıyönetim ilan eder ve bu konuyu derhal Jogorku Keneşin müzakeresine sunar.
Devlet Başkanı:
Kırgız Cumhuriyetinin devlet ödülleriyle ödüllendirir;
Kırgız Cumhuriyetinin şeref rütbelerini verir;
Yüksek askeri rütbeleri, diplomatik payeleri ve diğer özel rütbeleri verir;
Af çıkarır;
Kendi idari biriminin yapısını belirler, onun yönetmeliğini ve yöneticisini tayin eder. 11. Devlet Başkanı bu Anayasayla öngörülmüş diğer yetkileri kullanır.
Madde 65
Devlet Başkanı kendi yetkilerini kararname ve emirler çıkararak gerçekleştirir ve bunların Kırgız Cumhuriyeti ülkesinin tümünde uygulanması zorunludur.
Madde 66
Kendi dilekçesiyle istifa ettiğinde, bu Anayasayla öngörülmüş şekilde görevine son verildiğinde, ayrıca hastalık nedeniyle görevlerini yerine getiremediğinde veya ölümü durumunda Devlet Başkanının görevi zamandan önce sona erer.
Devlet Başkanı hastalık nedeniyle görevini yerine getiremediğinde, Jogorku Keneş kendi oluşturduğu devlet tıp komisyonunun kararı doğrultusunda, Jogorku Keneş üye tamsayısının en az üçte ikisi tarafından Devlet Başkanının zamanından önce görevden alınmasına dair karar alır.
Madde 67
Devlet Başkanının görevine son verildiğinde ceza kovuşturması yapılabilir.
Devlet Başkanı, sadece Başsavcı tarafından Devlet Başkanının eyleminde suç unsurları olduğuna dair onaylanmış karar doğrultusunda, Jogorku Keneş tarafından ileri sürülen suçlamayla görevinden uzaklaştırılabilir.
Devlet Başkanının görevinden uzaklaştırılmasına dair suçlamada bulunan Jogorku Keneşin kararı, Jogorku Keneş üyelerinin en az üçte birisinin önerisi ve Jogorku Keneş tarafından oluşturulmuş özel komisyonun onayı üzerine, Jogorku Keneşin toplam üye sayısının çoğunluğu tarafından kabul edilir.
Devlet Başkanının görevden uzaklaştırılmasına dair Jogorku Keneşin kararı, Devlet Başkanına karşı suçlama ileri sürüldükten sonra en geç üç ay içinde Jogorku Keneşin üye tamsayısının en az üçte ikisi tarafından kabul edilmelidir. Eğer bu süre içinde Jogorko Keneşin kararı kabul edilmezse suçlama düşmüş sayılır.
Madde 68
Devlet Başkanının yetkileri bu Anayasada öngörülmüş nedenlerle sona erdiğinde onun yetkilerini yeni Devlet Başkanı seçilene kadar Jogorko Keneş Başkanı (Torağası) kullanır. Jogorko Keneş Başkanının, Devlet Başkanı yetkilerini kullanamaması durumunda Devlet Başkanı yetkilerini Başbakan kullanır.
Devlet Başkanlığı erken seçimleri, Devlet Başkanı yetkilerinin sona erdiği günden itibaren üç ay içinde yapılır.
Devlet Başkanı yetkilerini kullanan yetkili kişiler, Jogurko Keneşe erken seçim kararı alma, Hükümeti istifaya çağırma hakkına sahip değildir.
Madde 69
Bu Anayasanın 67. Maddesinde öngörülmüş şekilde görevinden uzaklaştırılmış devlet başkanları hariç tüm eski devlet başkanları, Kırgız Cumhuriyetinin eski devlet başkanı adını taşır.
Eski devlet başkanının statüsü kanunla belirlenir.
4.KISIM
KIRGIZ CUMHURİYETİ YASAMA ERKİ
BİRİNCİ BÖLÜM
JOGORKU KENEŞ
Madde 70
Jogorku Keneş —Kırgız Cumhuriyeti Parlamentosu — kendi yetkileri çerçevesinde yasama yetkisini ve kontrol işlevini kullanan yüksek temsili organdır.
Jogorku Keneş, nispi temsil esasında 5 yıl süreyle seçilen 120 milletvekilinden oluşur.
Seçim sonuçlarına göre bir siyasi parti, parlamentoda en fazla 65 sandalye ile temsil olunabilirler.
Seçim gününde 21 yaşına ulaşmış ve seçim hakkına sahip herhangi bir Kırgız Cumhuriyeti vatandaşı, Jogorku Keneşe milletvekili seçilebilir.
Parlamentoya giriş için seçim barajının belirlenmesi dahil Jogorku Keneş milletvekili seçim yöntemi, anayasal kanunla düzenlenir.
Jogorku Keneş milletvekilleri gruplar oluşturur.
Jogorku Keneşte gruplar koalisyonu oluşturduklarını resmen ilan eden ve milletvekili sandalyelerinin yarısından fazlasına sahip olan bir grup ya da gruplar koalisyonu, parlamento çoğunluğu olarak kabul edilir.
Parlamento çoğunluğuna dahil olmayan ve ona karşı muhalif olduğunu açıklamış grup veya gruplar, parlamento muhalifeti olarak kabul edilir.
Madde 71
Jogorku Keneş, seçim sonuçlarının açıklandığı tarihten itibaren en geç 15 gün içinde, ilk oturum için toplanır.
Jogorku Keneşin en yaşlı üyesi, Jogorku Keneşin ilk oturumunu açar.
Önceki Jogorku Keneşin yetkileri, Jogorku Keneşin ilk oturumundan itibaren sona erer.
Jogorku Keneş milletvekililerinin yetkileri, yemin ettikleri günde başlar.
Madde 72
Jogorku Keneşin bir milletvekili, milletvekilli olarak faaliyetlerini yerine getirirken açıkladığı görüşlerden ya da Jogorku Keneşte kullandığı oylardan dolayı sorumlu tutulamaz. Bir milletvekiline karşı ceza yargılaması, ağır suç işlemesi durumları hariç, Jogorku Keneş milletvekili üye tam sayısının çoğunluğunun onayıyla izin verilir.
Jogorku Keneş milletvekilliği, diğer devlet veya belediye hizmetinde bir pozisyonla birleşmez, girişimçilik faaliyetiyle bağdaşmaz, ticari kuruluşun yönetim organı veya denetim kurulunda yer alamaz.
Jogorku Keneş milletvekili, bilimsel, pedagojik ve diğer yaratıcı faaliyetlerde bulunma hakkına sahiptir.
Madde 73
Jogorku Keneş milletvekili, emredici vekaletle bağlı değildir. Milletvekili geri çağrılamaz.
Jogorku Keneş milletvekilinin yetkileri, Jogorku Keneşin ilgili dönem faaliyetinin sona ermesiyle kendiliğinden biter.
Bu maddenin 2. fıkrasında öngörülen duruma ek olarak, Jogorku Keneşin milletvekilinin yetkileri, aşağıdaki durumlarda zamanından önce sona erer:
Milletvekili görevinden istifa ettiğine ya da bir gruptan ayrıldığına dair yazılı başvuruda bulunması;
Vatandaşlıktan çıkma veya başka bir vatandaşlığa girme;
Milletvekili yetkilerinin kullanımıyla bağdaşmayan bir işte çalışması ya da başdaşmaz bir işte çalışmayı sürdürmesi;
Seçimlerin geçersiz ilan edilmesi;
Daimi ikamet amacıyla Kırgız Cumhuriyeti sınırları dışına çıkma; bir mahkeme kararı ile milletvekilinin fiili ehliyetsizliğinin açıklanması;
Milletvekili ile ilgili kesin bir mahkeme kararının yürürlüğe girmesi;
Bir dönem süresince, haklı bir neden olmadan 30 veya daha fazla çalışma günü oturumlara katılmama;.
Milletvekilinin kayıp veya ölü olduğuna dair bir mahkeme kararının yürürlüğe girmesi;
Milletvekilinin ölümü.
Yukarıda açıklanan nedenlerle Jogorku Keneş milletvekilinin yetkilerinin zamanından önce sona ermesi, nedenin ortaya çıktığı tarihten itibaren en geç 30 takvim gününde kabul edilen, Seçimler ve Referandum Merkezi Komisyonunun kararıyla gerçekleştirilir.
Milletvekili yetkilerinin zamanından önce sona ermesiyle boşalan sandalyenin doldurulması usulü anayasal kanunla belirlenir.
İKİNCİ BÖLÜM
JOGORKU KENEŞİN YETKİLERİ
Madde 74
Jogorku Keneş:
Referandum yapılmasına ilişkin kanunu kabul eder;
Devlet Başkanı seçimleri için çağrıda bulunur;
Jogorku Keneş, Bu Anayasada değişiklikler yapar;
Kanunları kabul eder;
Kanunla belirlenmiş usule uygun olarak uluslararası antlaşmaları onaylar ve fesheder;
Kırgız Cumhuriyeti devlet sınırlarının değiştirilmesine ilişkin konuları karara bağlar;
Devlet bütçesini ve kesin hesap kanununu onaylar;
Kırgız Cumhuriyetinin idari-mülki yapısına ilişkin konuları karara bağlar;
Afla ilgili düzenlemeler çıkarır.
Jogorku Keneş, Hükümetin faaliyet programını onaylar, savunma ve ulusal güvenlikten sorumlu devlet organlarını yöneten Hükümet üyeleri hariç, Hükümetin yapısını ve üyelerini belirler;
Hükümet tarafından sunulan ulusal kalkınma programlarını onaylar;
Hükümete güvenoyu hakkında karar alır;
Hükümete güvensizlik oyu açıklanması hakkında karar alır.
Jogorku Keneş, Devlet başkanının önerisi üzerine, Yüksek Mahkeme üyelerini seçer. Anayasal kanunla öngörülmüş durumlarda Devlet Başkanının önerisiyle onları görevden alır;
Kanunla öngörülmüş yönteme göre Hakimler Seçim Konseyinin oluşumunu onaylar;
Devlet Başkanının önerisiyle Milli Bankanın Başkanını seçer, kanunla öngörülmüş durumlarda onu görevden alır;
Seçim ve Referandum Merkezi Komisyonunun üyelerini – üyelerin üçte birini Devlet Başkanının önerisiyle, üçte birini Parlamentodaki çoğunluğun önerisiyle, üçte birini parlamentodaki muhalefetin önerisiyle seçer. Kanunla öngörülmüş durumlarda onları görevden alır;
Sayıştay üyelerini – üyelerin üçte birini Devlet Başkanının önerisiyle, üçte birini Parlamentodaki çoğunluğun önerisiyle, üçte birini parlamentodaki muhalefetin önerisiyle seçer. Kanunla öngörülmüş durumlarda onları görevden alır;
Kanunla öngörülmüş durumlarda Akıykatçıyı (Ombudsman) seçer, onu görevden alır, onunla ilgili ceza kovuşturması yapılmasına onay verir;
Akıykatçının (Ombudsmen) yardımcısını seçer ve kanunda öngörülmüş durumlarda onu görevden alır, onunla ilgili ceza kovuşturması yapılmasına onay verir;
Başsavcının atanmasına onay verir, onunla ilgili ceza kovuşturması yapılmasına onay verir, Jogorku Keneş milletvekillerinin üye tamsayısının en az üçte birinin onayıyla onun görevden alınmasına onay verir;
Kanunla öngörülmüş durumlarda Jogorku Keneş milletvekillerinin üye tamsayısının en az üçte birinin önerisiyle Başsavcının görevden alınmasına dair kararı Jogorku Keneş milletvekillerinin üye tamsayısının en az üçte bir çoğunluğuyla onaylar.
Jogorku Keneş
Anayasal kanunla öngörülmüş durumlarda ve şekilde olağanüstü hal ilan eder, Devlet Başkanının bu konudaki kararnamelerini onaylar veya iptal eder;
Savaş ve barış, sıkıyönetim, savaş ilan etme konularında karar alır, Devlet Başkanının bu konudaki kararnamelerini onaylar veya iptal eder;
Barış ve güvenliğin desteklenmesiyle ilgili uluslararası antlaşmalardan doğan yükümlülüklerin yerine getirilmesinin gerekli kıldığı durumlarda, Kırgız Cumhuriyeti Silahlı Kuvvetlerinin sınır dışında kullanılma ihtimaline ilişkin konularda karar alır;
Askeri rütbeleri, diplomatik payeleri ve Kırgız Cumhuriyetinin diğer özel rütbelerini belirler;
Kırgız Cumhuriyeti devlet ödüllerinin onursal rütbelerini belirler.
Jogorku Keneş:
Devlet Başkanının, yabancı devlet ve uluslararası örgütlerin temsilcilerinin konuşmasını dinler;
Akıykatçının (Ombudsman) yıllık raporunu dinler;
Başbakanın, Başsavcının, Milli Banka Başkanının, Sayıştay Başkanının yıllık raporlarını dinler;
Jogorku Keneş bu Anayasayla öngörülmüş şekilde Devlet Başkanına karşı suçlama ileri sürer, Devlet Başkanının görevden uzaklaştırılmasına dair karar alır.
Bu maddede belirtilen yetkili kişilerin yıllık rapor ve konuşmaları, devlet organlarının ve yetkililerinin serbestliği ve bağımsızlığına ilişkin, bu Anayasa ve kanunların hükümleri dikkate alınarak, gerçekleştirilir.
Jogorku Keneş bu Anayasayla öngörülmüş diğer yetkileri kullanır.
Madde 75
Jogorku Keneş kendi üyeleri içinden Jogorku Keneş Başkanını (Torağasını) ve onun yardımcısını seçer.
Jogorku Keneş Başkanının yardımcıları, parlamento muhalefetinin de yer alacağı Jogorku Keneş milletvekilleri arasından seçilmeyi sağlayacak sayı ve yöntemle seçilir.
Jogorku Keneş Başkanı:
Jogorku Keneş oturumunu yönetir.
Jogorku Keneş toplantılarında görüşülecek konuların hazırlanmasının genel yönetimini yapar.
Jogorku Keneş tarafından kabul edilmiş düzenlemeleri imzalar.
Jogorku Keneşi Kırgız Cumhuriyetinde ve onun sınırları dışında temsil eder, Jogorku Keneşin Devlet Başkanıyla, Hükümetle, yargı erkiyle ve yerel yönetimlerle ilişkilerde temsil eder.
Jogorku Keneş sekretaryasının genel yönetimini ve kontrolünü gerçekleştirir.
Jogorku Keneşin faaliyetinin yönetimiyle ilgili Jogorku Keneş İçtüzüğü ile öngörülmüş diğer yetkileri kullanır.
Jogorku Keneş Başkanı, Jogorku Keneş milletvekilileri arasından gizli oylamayla ve çoğunluk oyuyla seçilir.
Jogorku Keneş Başkanı Jogorku Keneş karşısında sorumludur ve Jogorku Keneş milletvekili üye tamsayısının en az üçte iki çoğunluğu tarafından kabul edilen bir kararla görevden alınabilir.
Madde 76
Jogorku Keneş, milletvekilileri arasından komiteler, ayrıca geçici komisyonlar oluşturur, onların üyelerini belirler. Bütçe Komitesi ve hukuk ve düzen Komitesi başkanları, Parlamento muhalefet temsilcileri arasından seçilir.
Jogorku Keneş Komiteleri, Jogorku Keneşe havale edilen konuları hazırlar ve ön incelemesini yapar ve Jogorku Keneş tarafından kabul edilmiş kanunların ve kararların uygulanmasını kontrol eder.
Kanunlar ve Jogorku Keneşin normatif düzenlemeleri tasarıları Jogorku Keneşin ilgili komitelerinde görüşüldükten sonra kabul edilir.
Kamu görevine atama ve görevden alma için Jogorku Keneş tarafından yapılan seçme ve onaylama, Jogorku Keneşin ilgili komitelerinin görüşleri alındıktan sonra yapılır.
Madde 77
Jogorku Keneş toplantıları oturum şeklinde olur ve Eylül ayının birinci iş gününden gelecek yıl Haziran ayının son iş gününe kadar devam eder.
Görüşülen konular kapalı görüşme gerektiren bir konu olmadığı sürece Jogorku Keneş oturumları açık yapılır.
Jogorku Keneşin olağanüstü toplantıları, Devlet Başkanı, Hükümet veya Jogorku Keneş milletvekililerinin en az üçte birinin önerisiyle Jogorku Keneş Başkanı tarafından çağrılır.
Jogorku Keneş toplantısı, Jogorku Keneş milletvekillerinin üye tamsayısının çoğunluğunun katılımıyla gerçekleştirilir.
Jogorku Keneş kararı, oturumlarda milletvekillerinin oylamalarıyla kabul edilir ve kararlarla resmileştirilir.
Madde 78
Jogorku Keneş, kendini feshetme kararı alabilir.
Kendini feshetme kararı Jogorku Keneş milletvekillerinin üye tam sayısının en az üçte iki çoğunluğu tarafından kabul edilebilir.
Devlet Başkanı, Jogorku Keneşin kendini feshettiği günden itibaren beş gün içinde erken seçim kararı alır. Bu durumda seçimler, erken seçim kararının alındığı tarihten itibaren en geç 45 gün içinde yapılır.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
YASAMA FAALİYETİ
Madde 79
Kanun teklifinde bulunma hakkına aşağıdakiler sahiptir:
10 bin seçmen (halk girişimi).
Jogorku Keneş milletvekili
Hükümet.
Madde 80
Kanun tasarıları Jogorku Keneşe sunulur.
Hükümet tarafından acil olarak tanımlanmış kanun tasarıları Jogorku Keneş tarafından ivedilikle görüşülür.
Devlet bütçesinden karşılanacak giderleri artıran kanun tasarıları, Hükümet tarafından finansmanı belirlendikten sonra, Jogorku Keneş tarafından kabul edilebilir.
Kanunlar Jogorku Keneş tarafından üç kez görüşülerek kabul edilir.
Bu Anayasada farklı bir usul öngörülmemişse kanunlar ve Jogorku Keneş kararları, oturumda hazır bulunan milletvekillerinin çoğunluğu tarafından, ancak Jogorku Keneş milletvekillerinin en az 50’sinin oylarıyla, kabul edilir.
Anayasal kanunlar, devlet sınırlarının değiştirilmesini öngören kanunlar, Jogorku Keneş üye tam sayısının en az üçte iki oyu ile ve en az üç kez görüşüldükten sonra kabul edilir.
Olağanüstü ve sıkıyönetim durumunda devlet sınırının değiştirilmesine ilişkin anayasal kanun ve kanun çıkarılması yasaktır.
Madde 81
Jogorku Keneş tarafından kabul edilmiş kanunlar 14 gün içinde onay için Devlet Başkanına gönderilir.
Devlet Başkanı, kanunu aldığı günden itibaren en geç bir ay içinde kanunu imzalar veya kendi itirazlarıyla birlikte tekrar görüşülmesi için Jogorku Keneşe geri gönderir. Bütçe ve vergilerle ilgili kanunların imzalanması zorunludur.
Anayasal kanun veya kanunun tekrar görüşülmesi durumunda, daha önce kabul edilmiş metin Jogorku Keneş milletvekili üye tamsayısının en az üçte ikisinin oylarıyla tekrar kabul edilirse, bu kanunun Devlet Başkanı tarafından 14 gün içinde imzalanması zorunludur. Belirtilen zaman içinde Anayasal kanun veya kanunun imzalanmaması durumunda, kanun Jogorku Keneş Başkanı tarafından en geç 10 gün içinde imzalanır ve yayınlanır.
Madde 82
Kanunun kendisine ya da yürürlük şekline ilişkin kanunda aksi belirtilmedikçe, resmi gazetede yayınlandığı tarihten itibaren 10. günün sonunda yürürlüğe girer.
5.KISIM
KIRGIZ CUMHURİYETİ YÜRÜTME ERKİ
Madde 83
Kırgız Cumhuriyetinde yürütme erki Hükümet, ona tabi olan bakanlıklar, devlet komiteleri tarafından kullanılır.
Hükümet, Kırgız Cumhuriyeti yürütme erkinin yüksek organıdır.
Hükümete Başbakan başkanlık eder. Hükümet Başbakan, Başbakan yardımcıları, bakanlar ve devlet komiteleri başkanlarından oluşur.
Hükümetin bünyesine, bakanlıklar ve devlet komitleri dahildir.
Madde 84
Milletvekili sandalyelerinin yarıdan fazlasına sahip grup veya onun katıldığı gruplar koalisyonu Jogorku Keneş seçimleri sonrasındaki ilk toplantının birinci gününden itibaren 15 gün içinde, Başbakanlık görevi için bir aday belirler.
Başbakan adayı Hükümet programını, yapısını ve üyelerini Jogorku Keneşe sunar.
Eğer yukarıda belirtilmiş süre içinde Jogorku Keneş Hükümet programını onaylamazsa, yapısını ve üyelerini belirlemezse veya seçimlerin sonuçlarına göre hiçbir parti milletvekili sandalyelerinin çoğunluğunu kazanmazsa, Devlet Başkanı parti gruplarından birini 15 gün içinde parlamento çoğunluğunu oluşturmak ve Başbakan adayını belirlemekle görevlendirir.
Başbakan adayı yukarıda belirtilmiş süre dolmadan Hükümet programını, yapısını ve üyelerini Jogorku Keneşe sunar.
Eğer yukarıda belirtilmiş süre içinde Jogorku Keneş Hükümet programını onaylamazsa, yapısını ve üyelerini belirlemezse, Devlet Başkanı ikinci bir parti grubunu 15 gün içinde parlamento çoğunluğunu oluşturmak ve Başbakan adayını belirlemekle görevlendirir.
Başbakan adayı yukarıda belirtilmiş süre dolmadan Hükümet programını, yapısını ve üyelerini Jogorku Keneşe sunar.
Eğer yukarıda belirtilmiş süre içinde Jogorku Keneş Hükümet programını onaylamazsa, yapısını ve üyelerini belirlemezse, parti grupları kendi insiyatifleriyle 15 gün içinde parlamento çoğunluğunu oluşturur ve Başbakan adayını belirlerler.
Başbakan adayı yukarıda belirtilmiş süre dolmadan Hükümet programını, yapısını ve üyelerini Jogorku Keneşe sunar.
Devlet Başkanı üç gün içinde Başbakanın ve diğer Hükümet üyelerinin göreve atanmasına dair kararname çıkarır.
Eğer yukarıda belirtilmiş süre içinde Devlet Başkanı Başbakanın ve Hükümet üyelerinin atanmalarına dair kararname çıkarmazsa onlar atanmamış sayılır.
Eğer bu Anayasayla öngörülen şekilde, Hükümet programı onaylamazsa, yapısı ve üyeleri belirlemezse, Devlet Başkanı Jogorku Keneş için olağanüstü seçim kararı alır. Bu durumda mevcut Hükümet bu anayasayla öngörülmüş şekilde yeni seçilecek Jogorku Keneşin oluşturacağı Hükümetin kurulmasına kadar görevine devam eder.
Parti grupları koalisyonunun parlamento çoğunluğunu kaybetmesi durumunda Hükümet bu maddede öngörülmüş şekilde ve sürede yeniden oluşturulur. Yeni Hükümet oluşturulana kadar, Başbakan ve bakanlar kendi görevlerine devam eder.
Madde 85
Hükümet bu Anayasanın öngördüğü sınırlar çerçevesinde Jogorku Keneş karşısında sorumludur.
Başbakan Hükümetin faaliyetiyle ilgili Jogorku Keneşe yıllık rapor sunar.
Jogorku Keneş üye tamsayısının üçte birinin önerisiyle Jogorku Keneş, Hükümete güvensizlik konusunu görüşebilir.
Hükümete güvensizlik kararı, Jogorku Keneş üye tamsayısının çoğunluk oyuyla alınır.
Devlet Başkanı olağan seçimlerinden önceki 6 ay içinde, Jogorku Keneşte, Hükümete güvensizlik oyu görüşülemez.
Hükümete güvensizlik oyu verildikten sonra Devlet Başkanı, Hükümetin istifasını kabul edebilir veya Jogorku Keneşin kararını kabul etmeyebilir.
Eğer Jogorku Keneş 3 ay içinde Hükümete tekrar güvensizlik oyu verirse, Devlet Başkanı Hükümeti istifaya çağırır.
Madde 86
Başbakan yılda bir defadan fazla olmamak kaydıyla, Jogorku Keneş karşısında Hükümete güvenoyu konusunu gündeme getirebilir. Jogorku Keneş tarafından Hükümete güvenoyu verilmemesi durumunda Devlet Başkanı 5 iş gününde Hükümetin istifasını kabul eder veya Jogorku Keneşe erken seçim kararı alır.
İstifa durumunda, yeni Hükümetin oluşumuna kadar bu Anayasayla öngörülmüş şekilde ve sürede mevcut Hükümet, yetkilerini kullanmaya devam eder.
Madde 87
Başbakan ve Hükümetin ayrı ayrı üyeleri istifa dilekçesiyle başvuruda bulunabilirler. İstifa Devlet Başkanınca kabul edilir veya geri çevrilir.
Başbakanın istifası durumunda Hükümet istifa etmiş sayılır.
Hükümetin oluşumuna kadar, Başbakan ve Hükümet üyeleri görevlerine devam eder.
Hükümetin istifası durumunda yeni Hükümet bu Anayasayla öngörülen şekilde ve sürede oluşturulur. Devlet Başkanı tarafından Başbakan adayının belirlenme süreci, Devlet Başkanı tarafından Başbakanın veya Hükümetin istifasının kabul edildiği tarihte başlar.
Hükümet üyesinin istifası veya görevden alınması durumunda Başbakan boşalan göreve, 5 iş günü içinde Jogorku Keneş tarafından onaylanmış bir adayı, Devlet Başkanına sunar.
Madde 88
Hükümet:
Anayasa ve kanunların uygulanmasını sağlar;
Devletin iç ve dış politikasını uygular;
Kanunlara uymak, vatandaşların hak ve özgürlüklerini sağlamak, toplumsal asayişi korumak, suçluluğa karşı mücadele konusunda önlemler alır;
Devlet egemenliğinin, toprak bütünlüğünün, anayasal düzenin korunması, ayrıca savunma kabiliyetinin, ulusal güvenliğin ve hukuk düzeninin güçlendirilmesi yönünde önlemler alır;
Mali, fiyat, tarife, yatırım ve vergi politikasının uygulanmasını sağlar;
Devlet bütçesi ve uygulanmasına yönelik önlemleri Jogorku Keneşe hazırlar ve sunar; Jogorku Keneşe devlet bütçesinin uygulanması konusunda rapor hazırlar;
Mülkiyetin tüm türlerinin eşit şekilde gelişmesi ve korunması, devlet mülkiyetindeki tesislerin yönetimi konusunda önlemler alır;
Sosyo-ekonomik ve kültürel alanlarda tek devlet politikasının uygulanmasını sağlar;
Sosyal, bilimsel-teknik ve kültürel alanlarda devlet programlarını hazırlar ve gerçekleştirir;
Dış ekonomik politika faaliyetinin gerçekleşmesini sağlar;
Sivil toplumla karşılıklı etkileşimi sağlar;
Anayasa ve kanunlarla kendisine tanınan diğer yetkileri kullanır.
Hükümetin teşkilat ve faaliyet şekli anayasal kanunla belirlenir.
Madde 89
Başbakan:
Hükümeti yönetir, onun faaliyetinden dolayı Jogorku Keneş karşısında bireysel sorumluluk taşır;
Anayasa ve kanunların tüm yürütme organları tarafından uygulanmasını sağlar; uluslararası antlaşmalara ilişkin görüşmeler yapar ve imzalar;
Hükümet oturumlarını yönetir;
Hükümetin karar ve emirlerini imzalar, onların uygulanmasını sağlar;
Yüksek idari kuruluşların yöneticilerini göreve atar ve görevden alır;
Kanunla belirlenmiş şekilde yerel meclislerin önerisiyle mülki amirleri göreve atar ve görevden alır;
Bu Anayasa ve kanunlarla öngörülmüş diğer yetkileri kullanır.
Madde 90
Hükümet Anayasa ve yasalara dayanarak onların uygulanması doğrultusunda karar ve emirler çıkarır, onların uygulanmasını sağlar.
Hükümet karar ve emirlerinin, Kırgız Cumhuriyeti genelinde uygulanması zorunludur.
Hükümet bakanlık, devlet komiteleri, yüksek idari kuruluşlar, yerel mülki amirliklerin faaliyetini yönetir.
Hükümet bakanlık, devlet komiteleri, yüksek idari kuruluşlarının düzenlemelerini iptal etme hakkına sahiptir.
Madde 91
İlgili idari birimde yürütme erki yerel mülki amirlik tarafından gerçekleştirilir. Yerel mülki amirliğin başını atama ve görevden alma şekli kanunla belirlenir
Yerel mülki amirliğin örgütlenmesi ve faaliyeti kanunla belirlenir.
Madde 92
Yerel mülki amirlik Anayasa, yasalar, Hükümetin normatif hukuk düzenlemeleri çerçevesinde faaliyet gösterir.
Yerel mülki amirliğin kendi yetkileri çerçevesinde aldıkları kararların söz konusu bölgede uygulanması zorunludur.
6.KISIM
KIRGIZ CUMHURİYETİ YARGI ERKİ
Madde 93
Kırgız Cumhuriyetinde yargılama, yalnızca mahkemeler tarafından yerine getirilir.
Kanunla öngörülen durumlarda ve yöntemle, Kırgız Cumhuriyeti vatandaşları, yargılama sürecine katılma hakkına sahiptir.
Yargı yetkisi, anayasal, medeni, cezai, idari ve diğer yargılama usulleri aracılığıyla kullanılır.
Kırgız Cumhuriyetinde yargı sistemi, Anayasa ve kanunlarla belirlenir ve Yüksek Mahkeme ve yerel mahkemelerden oluşur.
Anayasa Dairesi, Yüksek Mahkemenin bünyesinde faaliyet gösterir.
Kanunla ihtisas mahkemeleri oluşturulabilir.
Olağanüstü mahkemeler kurulması yasaktır.
Mahkemelerin kuruluşu ve çalışma şekli kanunla belirlenir.
Madde 94
Hakimler bağımsızdır ve yalnızca Anayasa ve kanunlara bağlıdır.
Hakim dokunulmazlık hakkına sahiptir ve suçüstü yakalanma durumu hariç gözaltına alınamaz, tutuklanamaz, aramaya ya da kişisel kontrole tabi tutulamaz.
Hiç kimse, görülmekte olan bir dava hakkında, hakimden rapor talep etme hakkına sahip değildir.
Yargılama sürecine herhangi bir müdahale yasaktır. Bir hakimi etkilemekten suçlu bulunan kişiler, kanuna göre sorumludur.
Bir hakime, statüsüne göre bağımsızlığının gereği olan sosyal, maddi ve diğer güvenceler sağlanır.
40 yaşından daha genç ve 70 yaşından daha yaşlı olmayan, yüksek eğitim sahibi, en az 10 yıl mesleki tecrübeye sahip Kırgız Cumhuriyetinin herhangi bir vatandaşı, Yüksek Mahkemede hakim olabilir.
Yüksek Mahkeme yargıçları, yaş sınırına kadar seçilebilir.
Yüksek Mahkeme hakimleri, üç yıllık bir süre için, üyeleri arasından Yüksek Mahkeme başkanını ve yardımcılarını seçer.
Aynı kişi, iki dönem üst üste Yüksek Mahkeme Başkanı ve yardımcısı olarak seçilemez.
Yüksek Mahkeme Başkanı ve yardımcısının seçilme ve görevden alınma yöntemi, kanunla belirlenir.
30 yaşından daha genç ve 65 yaşından daha yaşlı olmayan, yüksek hukuk eğitim sahibi, en az 5 yıl mesleki tecrübeye sahip Kırgız Cumhuriyetinin herhangi bir vatandaşı, yerel mahkemede hakim olabilir.
Yerel mahkeme hakimleri, beş yıllık bir başlangıç dönemi ve sonraki dönemde yaş sınırına ulaşıncaya kadar görev yapmak için, Hakimler Seçim Konseyinin önerisi üzerine Devlet Başkanı tarafından atanır.
Yerel mahkeme hakimler meclisi, üç yıllık bir süre için, mahkeme başkanını ve başkan yardımcısını, üyeleri arasından seçer.
Aynı kişi, aynı mahkemede iki kez üst üste yerel mahkeme başkanı ve başkan yardımcısı olarak seçilemez.
Kırgız Cumhuriyeti hakimlerinin statüsü, Yüksek Mahkeme ve yerel mahkemeler hakimliğine adaylara ilişkin ek koşullar belirleyebilen Anayasal kanunla düzenlenir.
Madde 95
Kırgız Cumhuriyetinin tüm mahkemelerinin hakimleri, davranışlarında bir kusur bulunmadığı sürece, görevlerinde kalır ve imtiyazlarını kullanmaya devam eder. Hakimlerin davranışlarında kusursuzluğun gereklerinin ihlali, anayasal kanunla öngörülmüş yönteme göre, hakimin sorumlu tutulmasına yol açar.
Yüksek Mahkeme hakimleri, Hakimler Konseyinin önerisine dayanarak, Devlet Başkanının başvurusuyla, Jogorku Keneş milletvekillerinin üye tamsayısının üçte iki oy çoğunluğuyla zamanından önce görevinden uzaklaştırılabilir.
Hakim öldüğünde, ölü veya kayıp ilan edildiğinde, ehliyetsiz olarak tanımlandığında, vatandaşlığını kaybettiğinde, vatandaşlıktan çıktığında veya başka bir devletin vatandaşlığına geçtiğinde, hakimin yetkileri anayasal kanuna uygun olarak söz konusu gerekçenin ortaya çıktığı günden itibaren onu seçen veya atayan kurum tarafından sona erdirilir.
Yerel mahkemelere hakimlerin seçimi, atama için önerilmesi ve yer değiştirilmesi (rotasyon) Hakimler Seçim Konseyi tarafından anayasal kanunla belirlenmiş şekilde gerçekleştirilir.
Yerel mahkemelerin hakimini, görevinden uzaklaştırma ve görevden alma anayasal kanunla belirlenmiş durumda ve şekilde, Hakimler Konseyinin önerisiyle, Devlet Başkanı tarafından gerçekleştirilir.
Kırgız Cumhuriyetinin tüm mahkemelerinin hakimleriyle ilgili cezai ve idari yargılama usulü, Hakimler Konseyinin iznine tabidir.
Hakimler Seçim Konseyi hakimlerden ve sivil toplum temsilcilerinden oluşur.
Hakimler Konseyi, parlamento çoğunluğu ve parlamento muhalefetinin her biri Hakimler Seçim Konseyi üyelerinin üçte birini seçer.
Hakimlerin Seçimi Konseyinin yapısı ve faaliyeti, yetkileri ve oluşum şekli kanunla belirlenir.
Madde 96
Yüksek Mahkeme hukuk, ceza, ekonomik, idari ve diğer davalarla ilgili yüksek mahkeme organdır ve kanunla belirlenen şekilde yargılama sürecine iştirak edenlerin başvurusu üzerine yerel mahkemelerin kararlarını yeniden görüşür.
Yüksek Mahkeme Başkanı ve Yüksek Mahkeme Dairelerinden oluşan Yüksek Mahkeme Kurulu mahkeme uygulamalarıyla ilgili açıklamalarda bulunur.
Yüksek Mahkeme düzenlemeleri nihaidir ve temyiz edilemez.
Madde 97
Yüksek Mahkemenin Anayasa Dairesi anayasal denetim organıdır.
En az 40 yaşını tamamlamış ve 70 yaşından büyük olmayan, yüksek hukuk eğitimi almış ve hukuk alanında en az 15 yıllık deneyime sahip Kırgız Cumhuriyetinin vatandaşları Yüksek Mahkemenin Anayasa Dairesine hakim olabilir.
Yüksek Mahkemenin Anayasa Dairesi hakimleri, 3 yıllık bir süre için, kendi üyeleri içinden başkan, başkan yardımcısını seçer.
Aynı kişi iki defa ard arda Yüksek Mahkemenin Anayasa Dairesi başkanı ve yardımcısı seçilemez.
Yüksek Mahkemenin Anayasa Dairesi hakimleri, Hakimler Konseyinin önerisine dayanarak Devlet Başkanının başvurusuyla, Jogorku Keneş milletvekillerinin üye tamsayısının üçte iki oy çoğunluğuyla zamanından önce görevinden uzaklaştırılabilir.
Yüksek Mahkemenin Anayasa Dairesi:
Anayasaya aykırı olan kanunlar ve diğer normatif düzenlemelerin anayasaya aykırılığını tespit eder;
Kırgız Cumhuriyetinin taraf olduğu yürürlüğe girmemiş uluslararası antlaşmaların Anayasaya uygunluğu konusunda görüş bildirir;
Anayasa değişikliklerine dair kanun tasarısıyla ilgili görüş bildirir.
Her kes Anayasayla tanınan hak ve özgürlüğünü ihlal ettiğini düşündüğü kanun ve diğer normatif hukuk düzenlemesinin anayasaya uygunluğu konusunda şikayette bulunma hakkına sahiptir.
Yüksek Mahkemenin Anayasa Dairesi kararı kesindir ve temyiz edilemez.
Yüksek Mahkemenin Anayasa Dairesi tarafından Anayasaya aykırılığı tespit edilen kanun veya hükümlerinin; ayrıca mahkeme kararları dışında, anayasaya aykırılığı tespit edilmiş kanun ve hükümlerine dayanılarak çıkarılan diğer normatif hukuk düzenlemelerinin Kırgız Cumhuriyetinin tamamında uygulanması yürürlükten kalkar.
Anayasaya aykırı bulunan kanun normlarına dayanan mahkeme kararları, hak ve özgürlüğü ihlal edilmiş vatandaşın şikayeti doğrultusunda, her bir somut durum için mahkeme tarafından yeniden görüşülür.
Yüksek Mahkemenin Anayasa Dairesinin üyeleri ve oluşum şekli, Anayasa Dairesi başkanı ve yardımcısının seçimi ve görevinden uzaklaştırılması, ayrıca anayasal yargılama şekli anayasal kanunla belirlenir.
Madde 98
Devlet, mahkemelerin çalışması ve hakimlerin faaliyeti için gerekli finansmanı ve koşulları sağlar.
Mahkemelerin finansmanı devlet bütçesinden karşılanır ve yargılamanın tam ve bağımsız bir şekilde yürütülmesini sağlamalıdır.
Yargı sisteminin bütçesi, yargı erki tarafından serbest şekilde oluşturulur ve yürütme ve yasama erkiyle birlikte devlet bütçesine dahil edilir.
Madde 99
Tüm mahkemelerde duruşmalar açık yapılır. Davaların kapalı oturumlarda görüşülmesine sadece kanunla öngörülen durumlarda müsaide edilir. Mahkeme kararı açık ilan edilir.
Mahkemelerde ceza ve diğer davalarda gıyabında yargılamaya, kanunla öngörülen durumlar dışında izin verilemez.
Yargılama tarafların eşitliği ve çekişme ilkesi doğrultusunda gerçekleşir.
Mahkeme kararının iptali, değiştirilmesi veya durdurulması sadece kanunla belirlenmiş şekilde, mahkeme yoluyla mümkündür.
Kararlara, hükümlere, diğer yargısal düzenlemelere ayrıca bu hakların uygulanmasına ilişkin usullere karşı itiraz hakkı dahil yargılama sürecinde tarafların usul hakları, kanunla belirlenir.
Madde 100
Kırgız Cumhuriyeti mahkemelerinin kesin hüküm niteliği almış kararları tüm devlet organları, yerel yönetim organları, tüzel kişiler, sivil toplum örgütleri, yetkililer ve özel kişiler için bağlayıcıdır ve ülke çapında uygulanır.
Mahkeme kararlarının uygulanmaması, gereken şekilde uygulanmaması veya uygulanmasının engellenmesi, ayrıca mahkemelerin faaliyetine müdahalede bulunulması kanunla belirlenen sorumluluk doğurur.
Madde 101
Bir mahkeme, bu Anayasaya aykırı düzenlemeyi uygulayamaz.
Bir davanın her hangi bir aşamasında mahkemede görüşüldüğü sırada mahkeme kararının ilgili olduğu kanunun veya diğer normatif düzenlemenin anayasallığı sorunu ortaya çıkarsa, mahkeme Yüksek Mahkemenin Anayasa Dairesine başvuruda bulunur.
Madde 102
Mahkemelerin iç düzenlemeleri, hakimlerin faaliyetleri ile ilgili iç sorunların çözümünde kullanılır.
Kırgız Cumhuriyetinde mahkeme özyönetim organları; Hakimler Kurultayı, Hakimler Konseyi ve Hakimler Meclisidir.
Hakimler Kurultayı, mahkeme özyönetiminin en yüksek organıdır.
Hakimler Konseyi, hakimler kurultayları arasında faaliyet gösteren, hakimlerin haklarını ve yasal çıkarlarını koruyan, mahkeme bütçelerinin oluşumu ve uygulanmasını kontrol eden, hakimlerin eğitimi ve meslek içi eğitimlerini organize eden, hakimlere karşı disiplin yargılaması sorunlarını çözen, seçilmiş yargısal özyönetim organıdır.
Hakimler meclisi, temel yargısal özyönetim organıdır.
Mahkeme özyönetim organlarının teşkilat ve faaliyet şekli kanunla belirlenir.
Madde 103
Yargılama, kanunla öngörülen durumlarda, ayrıca davaya iştirak eden taraflar davanın sürdürülmesi için yeterli imkanlara sahip olmadıklarını ispat ettikleri her durumda, ücretsizdir.
7. KISIM
DİĞER DEVLET MAKAMLARI
Madde 104
Savcılık makamı, aşağıdaki yetkilere sahip, tek bir sistemden oluşur:
Yürütme kuvveti makamlarının, yerel yönetim organlarının ve bunların görevlilerinin, kanunları doğru ve tekbiçimde uygulamaları hakkında denetim;
Operasyonel araştırma ve soruşturma faaliyeti yürüten kuruluşlar tarafından kanunlara uygun davranılması üzerinde denetim;
Ceza davalarında mahkeme kararlarının uygulanmasında, ayrıca vatandaşların kişisel özgürlüklerini sınırlandıran zorlayıcı önlemlerin uygulanmasında, kanunlara uygunluğun denetimi;
Kanunda öngörülen durumlarda mahkemede, vatandaşların ve devletin menfaatlerinin temsili;
Mahkemede, kamu savcılığı görevini üstlenme;
Kamu görevlilerinin soruşturulması.
Madde 105
Milli Banka, Kırgız Cumhuriyetinde bankacılık sistemini denetler, Kırgız Cumhuriyetinde para ve kredi politikalarını belirler ve yönetir, birleşik kur politikasını belirler ve uygular, para basılması konusunda münhasır yetkilidir, banka finansmanının çeşitli biçim ve ilkelerini uygular.
Madde 106
Seçimler ve referandum hakkında Merkezi Komisyon, Kırgız Cumhuriyetinde seçim ve referandumların hazırlık ve yönetimini gerçekleştirir.
Madde 107
Sayıştay, genel ve yerel bütçe, bütçe dışı fonların yönetimi, ayrıca kamu ve belediye mülkiyetinin kullanımı üzerinde denetim gerçekleştirir.
Madde 108
Kırgız Cumhuriyetinde, insan hak ve özgürlüklerine uygunluğun Parlamento denetimi, Akıykatçı (Ombudsman) tarafından yerine getirilir.
Madde 109
Bu bölümde açıklanan devlet makamlarının kuruluşu ve işleyişi, ayrıca bağımsızlık güvenceleri, kanunla düzenlenir.
8. KISIM
YEREL YÖNETİM
Madde 110
Yerel yönetim, mevcut Anayasayla güvence altına alınmış bir haktır ve yerel topluluklar için, kendi menfaat ve sorumlulukları altındaki konuları özgürce çözüme bağlaya bilmek bakımından gerçek bir fırsattır.
Kırgız Cumhuriyetinde yerel yönetim, ilgili idari-mülki birimlerdeki yerel topluluklar tarafından gerçekleştirilir.
Yerel yönetim, yerel toplulukların vatandaşları tarafından doğrudan ya da yerel yönetim organları aracılığı ile yerine getirilir.
Yerel yönetimin finansmanı, ilgili yerel ve devlet bütçesinden karşılanır.
Yerel büçtenin hazırlanması ve uygulanması, yerel topluma karşı yerel yönetim organlarının açıklığı, halkın katılımı ve hesapverebilirlik ilkelerine uygun olarak gerçekleştirilir.
Madde 111
Yerel yönetim organları sistemi şunlardan oluşur:
Yerel meclisler (keneşler) – yerel yönetim temsili organları;
İlçe belediye başlanlığı (Ayıl Okmotus), şehir belediye başkanlığı – yerel yönetim yürütme organları.
Yerel yönetim yürütme organları ve onların görevlileri, faaliyetlerinden dolayı yerel meclislere karşı sorumludur.
Madde 112
Yerel meclis üyeleri, kanunla öngörülen yönteme uygun olarak ve fırsat eşitliği temelinde ilgili idari-mülki birimlerde oturan vatandaşlar tarafından seçilir.
Yerel yönetim organlarının başkanları, kanunla öngörülen yönteme uygun olarak seçilir.
Yerel meclisler, kanuna uygun olarak:
Yerel bütçeyi onaylar ve yürütülmesini gözetir;
Yerel toplumun sosyal ve ekonomik gelişmesi ve nüfusun sosyal korunmasına ilişkin programları onaylar;
Yerel vergi ve harçları belirler, ayrıca onlara ilişkin imtiyazlara karar verir;
Yerel önemdeki diğer konular hakkında karar verir.
Madde 113
Devlet makamları, kanunla öngörülen yerel yönetime ait yetkilere müdahale etme hakkına sahip değildir.
Yerel yönetim organları, yetkiler için gerekli olan maddi, finansal ve diğer araçların sağlanması yoluyla devlet yetkilerini üstlenebilir. Devlet yetkileri, kanun ve antlaşmalarla, yerel yönetim organlarına aktarılabilir. Yerel yönetim organları, aktarılan yetkilerle ilgili olarak, devlet makamlarına karşı sorumludur.
Yerel yönetim organları, kanunlara uyma bakımından devlete ve kuruluşlarına ve faaliyetlerinin sonuçları bakımından yerel topluma karşı sorumludur.
Yerel yönetim organları, haklarının ihlal edilmesi ile ilgili olarak mahkemelere başvurma hakkına sahiptir.
9.KISIM
MEVCUT ANAYASADA DEĞİŞİKLİK YAPILMASI YÖNTEMİ
Madde 114
Mevcut Anayasada değişiklik yapan bir kanun, Jogorku Keneşin talebi üzerine yapılan referandum ile kabul edilir.
Mevcut Anayasanın üç, dört, beş, altı, yedi ve sekizinci kısımlarının hükümlerinde değişiklikler, milletvekili üye tam sayısının çoğunluğunun teklifi ya da 300 binden az olmayan seçmenin girişimi üzerine Jogorku Keneş tarafından kabul edilebilir5.
Jogorku Keneş, muvcut Anayasada değişiklik yapılmasını öngören bir kanunu, Jogorku Keneşe görüşülmesi için sunulduğu tarihten itibaren en ge altı ay içinde karara bağlar.
27 Haziran 2010 tarihli Kırgız Cumhuriyeti Kanununa uygun olarak 114. maddenin ikinci fıkrasının hükümleri 1 Eylül 2020 yılında yürürlüğe girecektir
Mevcut Anayasada değişiklik yapılmasını öngören kanun, her biri arasında iki aylık bir süre olan en az üç görüşme sonrasında, Jogorku Keneşin üye tam sayısının en az üçte iki çoğunluğu ile kabul edilebilir.
Jogorku Keneşin üye tam sayısının en az üçte iki çoğunluğunun teklifi ile, mevcut Anayasada değişiklik yapılması hakkında kanun, referanduma sunulabilir.
Mevcut Anayasada değişiklik öngören bir kanunun kabul edilmesi, olağanüstü hal ve sıkıyönetim durumlarında yasaktır.
Mevcut Anayasada değişiklik öngören bir kanun kabul edildikten sonra, imza için Devlet başkanına sunulur.
