Hukuk Ansiklopedisi
Tek Parti Rejimi, devletin yönetimini tek başına üstlenen ve devletle özdeşleşen bir siyasi partinin yasama, yürütme ve fiilen yargı erklerine hakim olduğu siyasi rejimlerin adıdır. Bazı tanımlara göre, başka siyasi partilerin yasak olmamasına rağmen devletin tek parti tarafından yönetilmesine de tek parti rejimi denilmektedir.
Tek Parti rejimlerinin dünyadaki ilk örneği Bolşevik Parti yönetimidir. Rusya’da 1917 yılı kasım ayında ayaklanma sonucu iktidara el koyan bu parti Duma seçimlerinde diğer partileri tasfiye ederek tek parti haline gelmiştir.
Tek Parti Rejiminin ilk örneklerinden biri de İtalya’daki Mussolini yönetimidir. Mussolini’nin Faşist Partisi, 1922 yılında iktidara gelmiş ve 1925 yılında diğer partileri yasaklamıştır. Resmi olarak tek parti rejimi kuran Mussolini tarihte en kötü rejimlerden biri olarak anılmaktadır.
Tek Parti Rejimi Türleri
Parti Devleti, Tek Parti Sistemi, Tek Parti Devleti gibi tanımlamalarla anlatılan Tek Parti Rejimi parti ile devlet organlarını eş güdümlü çalışmasını, bütünleşmesini ve modern bir diktatörlüğü ifade eder. Bu sistemde muhalifler sindirilmiş, susturulmuş yada tek partinin çatısı altında toplanmaya mecbur bırakılmışlardır. Bazı tek parti rejimlerinde tüm toplum katmanları partinin üyesidir ve devlet yönetimine katılmak için partiye üye olmaktadır.
Gerçek tek partili sistemlerde tek parti daimidir ve başka partinin kurulması mümkün değildir.
Otoriter tek partili sistem, tüm toplumu emri ve etkisine almış, güçlü bir liderlik altında tek otorite olmuştur.
Totaliter tek partili sistemde ise ideolojik bir aygıt olan tek parti, tüm toplumu bu ideoloji ile kendi emri altına almış, toplumu dönüştürmeyi, diğer partileri yasaklamayı, siyasal yaşamı tek hegemonik güç olarak kontrol etmeyi amaçlamakta ve başka partilerin kurulmasına izin vermemektedir.
Hegemonyacı tek partili sistemde çok partili sistem olmasına karşın iktidar partisi dışındaki muhalefet partilerinin iktidara gelmesi engellenmektedir. Bu sistemde çoğulcu muhalefet bulunmamaktadır.
Bu sistemler dışında tek parti iktidarının siyasal hayatı yönlendirdiği ve başka partilere fırsat vermediği; aynı partinin sürekli iktidar olduğu sistemler de bulunmaktadır. Bu tür partilerin teorik olarak tek parti rejimi olarak adlandırılması olanaksızdır.
Türkiye’de Uygulanan Tek Parti Rejimi
Geçici tek partili sistemlerde hedef demokratik bir sisteme geçiş olmasına karşın demokratik deneyimin bulunmaması nedeniyle belli bir süre tek parti devam etmektedir. Türkiye Cumhuriyetinin ilk kuruluş yıllarındaki Cumhuriyet Halk Partisi iktidarı geçici tek partili sistemdir. Türkiye’de 8 Nisan 1923 tarihinde seçilen ikinci Türkiye Büyük Millet Meclisine sadece bir partinin katılmasına izin verilmiş; 1924 yılında kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası 1925 yılında kapatılmıştır.
Türkiye’de uygulanan tek parti rejimi Cumhuriyet Halk Partisinin iktidara geldiği 1923 ile 1950 arasında uygulanmıştır. 7 Haziran 1939’da CHP İdare Heyeti, devlet ve parti yönetimini ayırmaya karar vermiş, partide, muhalefet görevi yapacak Müstakil Grup kurulması kararı alınmıştır. Tek parti dönemi İkinci Dünya Savaşı sonunda 1946’da son bulmuş, 1950 yılındaki seçimlerde Demokrat Parti iktidara gelmiştir.
Tek Parti Rejimi Uygulanan Ülkeler
| Ülke | Parti | Başlangıç Tarihi | Anayasası |
|---|---|---|---|
| Kuzey Kore | Kore İşçi Partisi | 1948 | Kuzey Kore Anayasası |
| Çin Halk Cumhuriyeti | Çin Komünist Partisi | 1949 | Çin Halk Cumhuriyeti Anayasası |
| Küba Cumhuriyeti | Küba Komünist Partisi | 1959 | Küba Cumhuriyeti Anayasası |
| Laos Demokratik Halk Cumhuriyeti | Laos Halkın Devrimci Partisi | 1975 | Laos Cumhuriyeti Anayasası |
| Sahra Arap Demokratik Cumhuriyeti | Polisario Cephesi | 1975 | Sahra Cumhuriyeti Anayasası |
| Vietnam Sosyalist Cumhuriyeti | Vietnam Komünist Partisi | 1976 | Vietnam Cumhuriyeti Anayasası |
| Eritre | Demokrasi ve Adalet için Halk Cephesi | 1991 | Eritre Anayasası |
