Türkiye-Amerika Birleşik Devletleri Ticaret Anlaşması 1 Nisan 1939 tarihinde Ankara’da imzalanmış, 16 Haziran 1939 tarihinde TBMM’de onaylanmış ve 26 Haziran 1939’da Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.
ABD ile Türkiye arasındaki bu ilk ticari Sözleşme, Türkiye ile Amerika Birleşik Devletleri arasında arasındaki 15 Temmuz 1953 tarihli “1 Nisan 1939 tarihinde imzalanan Ticaret Anlaşmasının yürürlükten kaldırılması hakkında Kanun” ile yürürlükten kaldırılmıştır. ABD ile yapılan sonraki sözleşmelerin, 1939 tarihli sözleşmeye ihtiyacı ortadan kaldırması nedeniyle karşılıklı teati ile sözleşme ortadan kaldırılmıştır.
TÜRKİYE – AMERİKA TİCARET ANLAŞMASI – 1939
Türkiye Cumhuriyeti Reisi ve Amerika Birleşik Devletleri Reisi, iki memleket arasındaki ananevi dostluk bağlarını kuvvetlendirmek ve ticarî münasebetleri, ticaretin inkişafmı teminen müşterek ve mütekabil imtiyaz ve menfaatler bahşederek tevsi eylemek arzusile bir Ticaret Anlaşması akdetmeğe karar vermişler ve bu maksadla;
Türkiye Cumhuriyeti Reisi,
Hariciye Vekili Bay Şükrü Saraçoğlu ve Hariciye Vekâleti Kâtibi Umumisi, Büyük Elçi Bay Numan Menemencioğlu’nu
ve
Amerika Birleşik Devletleri Reisi, Türkiye Cumhuriyeti nezdinde Birleşik Amerika Devletleri Fevkalâde Büyük Elçisi ve Murahhası Bay John V. Mac Murray ve Birleşik Amerika Devletleri Büyük Elçiliği Başkâtibi Bay Robert F. Kelley’i murahhas tayin eylemişlerdir.
Mezkûr murahhaslar salâhiyetnamelerini yekdiğerlerine tebliğ edib bunları usulüne muvafık bularak aşağıdaki maddeler üzerinde mutabık kalmışlardır :
Madde — 1
Bu anlaşmaya merbut I sayılı listede tadad ve tarif edilmiş olan, Amerika Birleşik Devletleri menşeli tabiî veya mamul müstahsalât Türkiye Cumhuriyeti arazisine idhallerinde, mezkûr listede derpiş edilmiş bulunan tarife tenzilâtından istifade edeceklerdir.
Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti mezkûr listede derpiş edilmiş olan resimleri arttırdığı takdirde, bu suretle tezyid edilmiş olan resimler, neşirleri tarihinden iki ay geçmeden mezkûr müstahsalata tatbik edilmeyecektir.
Salifüzzikir iki aylık müddetin inkizasından önee, iki Hükümet arasında bu Anlaşmada münasip görülecek tavizi mutazammın tadilâta mütedair bir mutabakat hâsıl olmadığı takdirde Amerika Birleşik Devletleri Hükümeti, bu suretle tezyid edilmiş resimlerin tatbiki tarihinden itibaren on beş gün içinde, bu Anlaşmanın tamamın^ otuz gün evvelden tahriren ihbar etmek şartile feshetmekde serbest olacaktır.
Madde — 2
Bu Anlaşmaya merbut II sayılı listede tarif ve tadad edilmiş olan, Türkiye Cumhuriyeti menşeli tabiî veya mamul müstahsalât, Amerika Birleşik Devletlerine idhallerinde, mezkûr listede beyan olunan şartlar dahilinde, bu listede derpiş ve tesbit edilmiş olanların fevkinde alelade gümrük resimlerinden muaf tutulacaktır. Mezkûr müstahsalât, bu Anlaşmanın imzası tarihinde mevzu olanların veya bu Anlaşmanın imzası gününde meri bulunan Amerika Birleşik Devletleri kanunlarına müsteniden bilâhare vazedilmesi icab edecek olanların fevkinde idhalât üzerine mevzu veya idhalâtla münasebettar diğer bütün vergi, rüsum, ücret, harç veya mükellefiyetlerden de muaf tutulacaktır.
Madde — 3
Bu Anlaşmanın 1 nci ve 2 nei maddeleri ahkâmı, iki memleketten birinin Hükümetini, her hangi bir zamanda, her hangi bir müstahsalin idhaline, mümasil yerli bir müstahsale veya idhal olunan müstahsalin tamamen veya kısmen imal veya istihsalinde kullanılan bir müstahsala mevzu dahilî bir teklife muadil bir teklif vazetmekten menetnıiyeeektir.
Madde — 4
Türkiye Cumhuriyeti veya Amerika Birleşik Devletleri menşeli tabiî veya mamul müstahsalât, diğer memlekete idhallerinden sonra, millî veya ecnebi menşeli mümasil müstahsaller için vacibüttediye olanlardan gayri veya daha yüksek bütün dahilî rüsum, ücret, harç veya mükellefiyetlerden muaf tutulacaktır.
Madde — 5
II sayılı listede tadad ve tarif edilmiş olan, Türkiye Cumhuriyeti menşeli tabiî veya mamul müstahsalât ile I sayılı listede tadad ve tarif edilmiş olan, Amerika Birleşik Devlteleri menşeli tabiî veya mamul müstahsalâtın, diğer memlekete, her hangi bir memnuiyet veya tahdide tâbi olmaksızın idhaline müsaade edilecektir.
Bununla beraber, her iki Hükümet, Hükümetlerce müttehaz:
a) Mümasil yerli müstahsalâtın istihsalini veya piyasa mevcudunu tanzim veya fiatlarını kontrol etmeği istihdaf eden veya
b) Bu kabîl müstahsalâtın istihsaline müteallik işçilik maliyetini yükseltmeğe müncer olabilecek tedbirler ile müterafik olarak, mezkûr listelerde tadad ve tarif edilmiş olan müstahsalâtın idhaline mikdar tahdidleri vazetmek hakkını muhafaza eder. Bununla beraber, bu kabîl mikdar tahdidi vazetmeği düşünen Hükümetin, bu fıkranın (a) bendinde tasrih olunan tedabirin mevzubahs olması halinde bu kabîl mikdar tahdidinin bu gibi tedbirlerin müessir bir surette tatbikini temin için lüzumlu olduğuna ve (b) bendinde tasrih olunan tedabirin mevzubahs olması malinde de, bu kabîl tedbirlerin, mevzubahs müstahsalin dahilî istihsaline, bu müstahsalin umumî istihlâkinin evvelce ecnebî memleketler tarafmdan temin olunan nisbetine nazaran gayri tabiî bir nisbetini teşkil eden idhalât dolayısile muzır bir şekilde icrayi tesir edeceğine kanaat getirmiş olması meşruttur.
Her iki memleketten birinin Hükümeti, bu kabîl idhalât tahdidatını tesis veya tadil etmeği düşündüğü takdiıde bu tahdidatın meriyete konmasından en az iki ay evvel keyfiyeti diğer Hükümete tahriren ihbar edecektir. Mezkûr iki aylık müddetin inkizasından önce, iki Hükümet arasında, düşünülen tedbirlere müteallik bir mutabakat hâsıl olmadığı takdirde, diğer Hükümet, bu kabîl tahdid veya tadilin tatbikini müteakib on beş gün içinde, bu anlaşmanın tamamını, 30 gün evvelden tahriren ihbar etmek şartile feshetmekte serbest olacaktır.
Madde — 6
İki Memleketten her birinin Hükümeti tarafından diğer memleketin ticaretine, idhalât veya ihracata mevzu veya bunlarla münasebettar olarak vazedilmiş olan gümrük resimleri veya harçlar ve bu kabil rüsum veya harçların istifa tarzı ve idhalât veya ihracata müteallik bütün nizamat ve merasim, memlekete idhal edilmiş olan müstahsalâtın satış veya istimali, emtianın transiti, antrepolara vazı, aktarması, emtianın tekrar ihracı ve bu muhtelif ameliyelerin tabi olduğu resmî masarif hususunda şartsız en ziyade müsaadeye mazhar millet muamelesi bahşedilecektir.
İki memleketten her birinin Hükümeti tarafından diğer memleketin ticaretine, idhalât veya ihracata mevzu veya bunlarla münasebettar olarak vazedilmiş olan gümrük rüsumundan gayri bilûmum vergi, harç veya mükellefiyetler Hususunda dahi şartsız en ziyade müsaadeye mazhar millet muamelesi bahşedilecektir.
Nafia işlerine müteallik mukavelelerin akdi ve gayriaskerî malzeme mubayaası hususunda iki memleketten her birinin Hükümeti diğer memlekete üçüncü bir memleket nefine olarak farklı bir muamele tatbik etmiyecektir.
Madde — 7
İki memleketten her birinin Hükümeti tarafından, diğer memleket menşeli tabiî veya mamul müstahsilât idhalâtı veya diğer memlekete tabiî veya mamul müstahsalât ihracatı üzerine, aşağıdaki hususat müstesna, hiç bir nevi memnuiyet, takyid veya tahdid vazedilmeyecektir. İşbu Anlaşmanın 5 nci maddesi ahkâmı mahfuz kalmak şartile, iki Hükümetten her biri, diğer memleket menşeli müstahsalât idhalâtı üzerine olduğu gibi diğer memlekete müstahsalât ihracatı üzerine de memnuiyet veya mikdar tahdiadtı vazedebilir. Bean şart ki bütün üçüncü memleketler menşeli mümasil müstahsalât idhalâtı veya ayni müstahsalâtm bütün üçüncü memleketlere ihracatı, mütenazıran, müşabih surette men veya tahdid edilmiş olsun, iki memleketten her birinin Hükümeti, diğer memleketin alâkadar bulunduğu her hangi bir müstahsal idhalâtı üzerine mikdar tahdidatı vazettiği ve bu tahdidler muhtelif ihracatçı memleketler arasında mikdar tahsisatı verilmek suretile tatbik edildiği takdirde, diğer memlekete umumî idhalâtın, mevzubahs tahdidatın tesisine tekaddüm eden temsilî bir devre zarfında diğer memleket tarafından temin olunan bu kabîl müstahsal idhalâtı nisbetine muadil bir nisbeti tahsis edilecektir.
Madde — 8
İki memleketten her birinin Hükümeti, beynelmilel tediye vasıtaları üzerinde, doğrudan doğruya veya bilvasıta, her hangi bir kontrol tesis veya idame ettiği takdirde, bu kabîl kontrolün tedvirinde her cebheden diğer memlekete aşrtsız en ziyade müsaadeye mazhar millet muamelesi bahşedecektir. Şurası mukarrerdir ki bu hüküm, 9 ncu madde ahkâmını ihlâl etmeyecektir.
Madde — 9
Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti, beynelmilel tediye vasıtaları kontrolünü her hangi bir şekilde, doğrudan doğruya veya bilvasıta idame ettiği müddetçe, her bir takvim yılında, mevzubahs takvim yılında Türkiye Cumhuriyeti arazisine idhal edilen Amerika Birleşik Devletleri menşeli tabiî veya mamul müstahsalâtm ticarî idhalâtına müteallik tediyatın transferi için, mezkûr takvim yılı zarfında Türkiye Cumhuriyetinin ticarî idhalâtının mecmu kiymetine nisbetle, Amerika Birleşik Devletlerinden 1 kânunusani 1935 den 31 kânunuevvel 1937 ye kadar olan müddet zarfında yapılmış olan ticarî idhalât mecmuu nisbetine tekabül eden meblâğdan dun olmayacak bir serbest döviz meblâğı temin edeceğini teahhüd eder.
Madde — 10
Bu Anlaşmanın, Türkiye Cumhuriyeti ve Amerika Birleşik Devletleri tarafından, mütenazıran, diğer memleket ticaretine bahşedilecek muameleye müteallik hükümleri, Amerika Birleşik Devletleri cihetinden, Amerika Birleşik Devletlerinin kıta arazisine ve bu Anlaşmanın imzası gününde Amerika Birleşik Devletleri gümrük arazisine dahil bulunan arazi ve mutasarrıfata tatbik edilecektir. Maamafih, bu Anlaşmanın en ziyade müsaadeye mezhar millet muamelesine müteallik hükümleri, Panama kanalı mıntakasmdan gayri, Amerika Birleşik Devletlerinin hakimiyeti veya sultası altındaki bütün araziye tatbik edilecektir.
Madde — 11
Bu Anlaşma hükümleri:
a) İki memleketten biri tarafından hemhudud memleketlere hududun her iki tarafında on beşer kilometreyi tecavüz etmiyen bir mıntaka dahilinde hudud ticaretini kolaylaştırmak için bahşedilmiş veya ileride bahşedilecek olan menfaatlere,
b) Türkiye Cumhuriyeti veya Amerika Birleşik Devletlerinin biri tarafından akdedilecek bir gümrük ittihadından mütevellid menfaatlere, bu menfaatler her hangi üçüncü bir memlekete bahsedilmediği müddetçe,
c) Türkiye Cumhuriyeti tarafından 1923 de Osmanlı İmparatorluğundan ayrılan arazi menşeli müstahsalata gümrük tarifesi bakımından bahşedilmiş veya ileride bahşedilecek olan menfaatlere,
d) Amerika Birleşik Devletleri arazi veya mutasarrıfatından her hangi birisinin siyasî statüsünde vukua gelecek tadilâta bakılmaksızın, Amerika Birleşik Devletleri, arazisi veya mutasarrıfatı veya Panama kanalı mıntakasının birbirlerine veya Küba Cumhuriyetine bahşetmiş oldukları veya ileride bahşedecekleri menfaatlere şamil olmıyaeaktir.
Madde — 12
İşbu Anlaşma hükümlerinden hiç birisi altın veya güm İş ihracat veya idhalâtını men veya tahdid eden tedabir alınmasını veya iki Hükümetten her hangi birinin silâh, cephane veya harb malzemesinin ve istisnaî ahvalde diğer bilcümle harb levazımının ihracının veya ihraç için satışının kontrolü hususunda münasîb göreceği tedbirlerin ittihazını mevdedecek mahiyette tefsir edilmiyecektir. İşbu Anlaşma hükümlerinin hiç birisi bitaraflığa müteallik tedabir ittihaz ve tatbikin a mâni teşkil etmiyecektir.
Mümasil ahval ve şerait altında, iki memleketten her hangi biri tarafından üçüncü bir memleket nefiııe olarak diğeri aleyhine indî surette farklı bir muamele tatbik edilmemek şartile bu Anlatmanın hükümleri:
a) Amme emniyetine müteallik,
b) Ahlâkî veya insanî maksadlarla mevzu,
c) Amme sıhhatini ve yahud hayvan veya nebat ha> atını himayeye matuf,
d) Hapishanelerde imal edilmiş eşyaya müteallik veya,
e) Asayiş veya varidat kanunlarının tatbiki için alınmış tedabire müteallik memnuiyet veya takyidlere şamil değildir.
Madde — 13
Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti veya Amerika Birleşik Devletleri Hükümeti işbu anlaşma ahkâmına mugayir olmamakla beraber, diğer memleket Hükümetince anlaşmanın müessiriyetini ihlâl edici mahiyette telâkki edilecek her hangi bir tedbir ittihaz ettiği takdirde, bu gibi tedabiri ittihaz eden Hükümet, meselenin Tarafeynce mucibi memnuniyet şekilde halli hususunda diğer Taraf Hükümetince yapılabilecek teşebbüs ve teklifleri nazarı itibara alacaktır. Bu gibi teşebbüs ve tekliflerin tebellüğü tarihinden itibaren otuz gün içinde bunlara müteallik bir mutabakat hâsıl olmadiği takdirde, teşebbüs ve teklifleri yapan Hükümet, salifüzzikir otuz günlük müddetin hitamından itibaren on beş gün içinde, işbu Anlaşmanın tamammı altmış gün evvelden tahriren ihbar etmek şartile feshetmekte serbest olacaktır.
Madde — 14
Türkiye Cumhuriyeti ile Amerika Birledik Devletleri paraları arasındaki kambiyo kurunun, işbu Anlaşmanın imzası tarihindeki kura nazaran ehemmiyetli derecede tahavvul etmesi halinde, iki memleketten her birinin Hükümeti, kurdaki değişikliği memleketin sanayi veya ticaretini zarardide edecek derecede ehemmiyetli telâkki ettiği takdirde, bu Anlaşmanın tadili için müzakere teklifinde bulunmakta serbest olacaktır. Bu müzakereler otuz günlük bir müddet içinde bir mutabakata varmadığı takdirde, müzakere teklifinde bulunmuş olan Hükümet işbu Anlaşmanın tamamını otuz gün evvelden tahriren ihbar etmek şartile fesihde serbest olacaktır.
Madde — 15
Bu anlaşmanın hiç bir hükmü, 1 teşrinievvel 1929 da Ankarada imza edilmiş olan Türkiye Cumhuriyeti ile Amerika Birleşik Devletleri arasında ticaret ve seyrisefain muahedenamesinden mütevellid hukuk ve vecaibi ihlâl eder mahiyette telâkki edilmeyecektir.
Madde — 16
Bu anlaşma Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından tasdik ve Amerika Birleşik Devletleri Heisi tarafından ilân olunacaktır.
Bu Anlaşma 5 mayıs 1939 tarihinden itibaren muvakkaten meriyet mevkiine girecektir. Anlaşma Türkiye Cumhuriyeti Hükümetinin, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından Anlaşmanın tasdik edildiğini Amerika Birleşik Devletleri Hükümetine bildireceği ve diğer taraftan da Amerika Birleşik Devletleri Hükümetinin Amerika Birleşik Devletleri Reisi tarafından yapılan ilânı Türkiye Cumhuriyeti Hükümetine resmen işar edeceği gün kati olarak meriyet mevkiine girecektir. Anlaşma, 1, 5, 13 ve 14 ncü maddeler ahkâmı mahfuz kalmak şartile aşağıda tasrih olunan hükümler dairesinde feshedilinceye kadar meriyet mevkiinde kalacaktır, iki memleketten her birinin Hükümeti Anlaşmayı 31 kânunuetvel 1939, 31 kânunuevvel 1940 veya 31 kânunuevvel 1941 tarihlerinde ve her defasında iki ay evvelden tahriren ihbar etmek şartile feshedebilir. 31 birinci kânun 1941 den sonra, Anlaşma, daha evvel feshedilmemiş olduğu takdirde 1, 5, 13 ve 14 ncü maddeler hükümleri mahfuz kalmak şartile iki memleketten biri veya diğerinin Hükümeti tarafından Anlaşmaya nihayet vermek niyetinin diğer Hükümete bildirildiği tarihten itibaren daha altı ay müddetle meriyet mevkiinde kalmakta devam edecektir.
Yukandaki maddelerle vazolunan hükümleri tasdik etmek için her iki Taraf Murahhasları bu Anlaşmayı imza etmişler ve mühürlemişlerdir.
Her ikisi de muteber olmak üzere türkee ve ingilizce İM nüsha olarak Ankarada 1 nisan 1939 da tanzim edilmiştir.
Ş. Saraçoğlu Lohn Y.A.Mac Murray
N. Menemencioğlu Robert F. Kelley