Hukuk Ansiklopedisi Herkes İçin Adalet
Kurucu Meclis, bir devletin, eyaletin ya da siyasal birliğin anayasasını hazırlamak veya mevcut anayasasını esaslı surette tadil etmek amacıyla, yasama organından farklı ve genellikle münhasıran bu görev için ihdas edilen; demokratik meşruiyetini halkın doğrudan veya dolaylı iradesinden yahut hukuki ve/veya siyasi uzlaşı süreçlerinden temin eden özel bir temsil organıdır. Kurucu meclisin üyeleri seçim, atama, kura veya bu usullerin bir arada uygulanması suretiyle belirlenebilmektedir. Meclisin yetkileri, görev süresi ve çalışma usulleri, kurucu iradenin niteliği ile içinde bulunulan siyasal bağlama göre değişiklik arz edebilmektedir. Dünyadaki örnekleri farklılıklar arz etmektedir ve tek tip bir uygulama bulunmamaktadır. Kurucu meclis, geniş katılımlı bir toplumsal mutabakat zemininde anayasal düzenin temel çerçevesini oluşturmak amacıyla hareket etmekte ve görevini tamamladıktan sonra prensip olarak kendiliğinden feshedilmektedir. Türkiye’de ve dünyada, yeni anayasa yapmak yahut mevcut anayasalarda köklü değişiklikler yapmak için kurucu meclis oluşturulması gerekip gerekmediği sıklıkla tartışılmaktadır. Ancak prensip olarak anayasa değişikliklerinin mevcut anayasaların belirlemiş olduğu esaslara göre yapılacağı açıktır.
Kurucu Meclis Örnekleri
Türkiye’de 1960 darbesi sonrası kurulan ve Temsilciler Meclisi ile Milli Birlik Komitesi’nden oluşan Kurucu Meclis, 1961 Anayasası’nı hazırlamış, hazırlanan 1961 Anayasası referandumdan kabul oyu çıkması üzerine uygulamaya geçmiştir. 12 Eylül Askeri Darbesinin ardından kurulan dikta rejimi tarafından Kurucu Meclis Hakkında Kanun 29 Haziran 1981’de düzenlenerek Resmi Gazetede yayınlanmış, yeni 1982 Anayasası bu kurul tarafından hazırlanmıştır. Ancak her iki darbe sonrası kurulan bu heyetlerin demokratik olup olmadıkları ve Kurucu Meclis olarak kabul edilip edilemeyeceği halen tartışmalıdır. 1921, 1924 Anayasaları ise doğrudan görevdeki parlamento tarafından hazırlanmıştır.
Avustralya: 1891, 1897, 1973 ve 1998 yıllarında dört anayasa konvansiyonu toplanmıştır.
Bangladeş: 1972’de bağımsızlık sonrası toplanarak anayasayı bir yıldan kısa sürede hazırlamıştır.
Şili: 2021’de seçilen 155 üyeli meclis, cinsiyet eşitliği ve yerli temsil kotasıyla yeni anayasa taslağı hazırlamıştır.
Kosta Rika: 1948 iç savaşının ardından seçilen meclis mevcut anayasayı hazırlamıştır. Anayasa, sağlıklı ve doğal bir çevrede yaşama hakkını kabul etmiştir.
Danimarka: Kurucu Meclis 1848’de toplanarak 1849’da mutlak monarşiden anayasal monarşiye geçişi sağlayan anayasayı hazırlamıştır. Meclisteki 158 sandalyeden 114’ü seçimle göreve gelmiş, 44’ü ise Kral tarafından atanmıştır.
Avrupa Birliği: 2001’de Avrupa Anayasası taslağını hazırlayan Avrupa Konvansiyonu, üye ülkelerde reddedilince uygulanamamıştır. AB Anayasa taslağı kamuya açık bir şekilde oldukça geniş katılımlı bir şekilde Şubat 2002-Temmuz 2003 tarihleri arasında tartışılmış, 29 Ekim 2004 tarihinde üye ülkeler tarafından imzalanmıştır
Fransa: 1789’da Ulusal Kurucu Meclis, devrim döneminde yeni anayasayı hazırlamıştır.
Almanya: 1948’de Batı Almanya Ulusal Kurucu Meclisi, Federal Cumhuriyet’in Temel Yasası’nı hazırlamıştır.
İzlanda: 2010’da seçilen anayasa meclisi, referandumda kabul gören ancak parlamento tarafından onaylanmayan taslağı hazırlamıştır.
İrlanda: 2011’de anayasa değişikliklerini değerlendirmek üzere özel meclis kurulmuştur.
Hindistan: 1946’da seçilen kurucu meclis, 1949’da kabul edilen ve 1950’de yürürlüğe giren anayasayı yapmıştır. Hindistan Kurucu Meclisi, Hindistan Anayasası’nı oluşturmak üzere kısmen seçilmiş, kısmen de atanmış bir organdır.
Endonezya: 1955’te seçilen anayasa meclisi, 1959’da uzlaşma sağlanamadan feshedilmiştir.
İtalya: 1946’da monarşiden cumhuriyete geçişle birlikte seçilen meclis 1947’de anayasayı kabul etmiştir.
Meksika: 19. ve 20. yüzyıllarda çeşitli dönemlerde toplanan kurucu kongreler, 1824, 1857 ve 1917 anayasalarını hazırlamıştır.
Nepal: İki kez seçilen kurucu meclis, son olarak 2015’te federal sistemi getiren anayasayı kabul etmiştir.
Polonya: 1788–1792 arasındaki Büyük Sejm, 3 Mayıs 1791 Anayasası’nı hazırlamıştır.
Filipinler: 1898, 1935, 1971 ve 1986’da farklı anayasalar hazırlayan kurucu kongreler toplanmıştır.
Rusya: 1917 Ekim Devrimi sonrası kurulan meclis, Bolşevikler tarafından kısa sürede dağıtılmıştır.
Sri Lanka: 2016’da parlamentonun onayıyla yeni anayasa taslağı hazırlamak üzere anayasa meclisi kurulmuştur.
