Hukuk Ansiklopedisi Herkes İçin Adalet
Persona non grata, latince kökenli bir terimdir ve diplomasi dilinde istenmeyen kişi olarak tanımlanmaktadır. Bir ülkenin sınırları içerisinde istemediği bir kişiyi tanımlamak amacıyla kullanılmaktadır.
Kavramın çoğul biçimi istenmeyen kişiler anlamına gelen “personae non gratae” şeklindedir.
Kavram genel olarak diplomatlar ve diplomatik dokunulmazlığı bulunan kişiler için kullanılmaktadır. Ancak, diplomat olmayan kişiler hakkında da kısıtlı bir kullanım mevcuttur.
Kavram, diplomatların ajanlık yaptıklarından şüphelenilmesi durumunda onları kovmak için ve hoşnutsuzluk ifadesi olarak da kullanılmaktadır.
Persona non grata ve Uluslararası Hukuktaki Yeri
Persona Non Grata, kısaltılmış haliyle PNG olan ifade edilmektedir. 1961 tarihli Diplomatik İlişkiler Hakkında Viyana Konvansiyonu’nda düzenlenmiştir. Konvansiyonunun 41 ve 42. maddeleri diplomatik ve siyasi misyon görevlilerini, bulundukları ülkelerin yasalarına saygı duymakla sorumlu tutmaktadır.
İstenmeyen kişi ilanında bulunan devletin menfaatlerine aykırı davranışlarda bulunan veya bir suç işlemesi halinde diplomatik kurallar gereğince yargısal yaptırıma tabi tutulamayan diplomatik görevliler hakkında uygulanmaktadır. İlgili devlet, istenmeyen kişi ilan edilen görevlisini geri çağırmakta yasal bir yaptırım uygulanmasına mahal vermemektedir.
Persona Non Grata ilanı, yabancı bir kişiye bir ülkenin uygulayabileceği en ciddi kınama ve yaptırımlardandır. Teorik olarak kişinin sahip olduğu siyasi veya diplomatik dokunulmazlık hakkı ortadan kalkmamaktadır. Ayrıca, ilgili devlete soruşturma, tutuklama ve kovuşturma yapma hakkı vermemektedir.
Egemen ülke, ülkesinde istenmeyen kişi ilan ettiği kişiyi ülke sınırları dışına çıkaracağını ya da ülke sınırları içine almayacağını deklare etmektedir. İstenmeyen kişi ilan edilen kişi ülkeyi terk etmez, bu konuda çekingen davranır veya bunu reddedecek olursa doğrudan sınır dışı edilme ve hakkında yasal süreç başlatılma tehdidi bulunmaktadır.
Devletler, Konsolosluk binalarının dokunulmazlığı bulunması nedeniyle bu bina ve eklentilerine müdahale edemeyecektir. İlgili devlet, istenmeyen kişi ilan ettiği şahsın ülkeyi terk etmesi için seyahat serbestliğini sağlamakla yükümlüdür.
İstenmeyen kişi ilanında bulunan devletin menfaatlerine aykırı davranışlarda bulunan veya bir suç işlemesi halinde diplomatik kurallar gereğince yargısal yaptırıma tabi tutulamayan diplomatik görevliler hakkında uygulanmaktadır. İlgili devlet, istenmeyen kişi ilan edilen görevlisini geri çağırmakta yasal bir yaptırım uygulanmasına mahal vermemektedir.
1961 tarihli Diplomatik İlişkiler Hakkında Viyana Konvansiyonu’nun 9. Maddesi
1. Kabul eden Devlet, herhangi bir zaman ve kararının gerekçesini açıklamak zorunluluğunda olmaksızın, gönderen Devlete misyon şefinin veya misyon Diplomatik kadrosunun herhangi bir üyesinin istenmeyen şahıs olduğunu veya misyon kadrosunun herhangi bir başka üyesinin kabule şayan olmadığım bildirebilir. Bu takdirde, gönderen Devlet, duruma göre, ilgili şahsı geri çağırır veya misyondaki görevine son verir.
Bir şahıs, bir ülkeye gelmeden önce de istenmeyen veya kabule şayan olmayan şahıs olarak ilan edilebilir.
2.Gönderen Devlet bu maddenin 1 inci fıkrasında kayıtlı yükümlülüklerini yerine getirmeyi reddeder veya makul bir süre içinde yerine getirmezse, kabul eden Devlet ilgili şahsı misyonun bir üyesi olarak tanımayı reddedebilir.
İstenmeyen Kişi İlanına Örnekler
Ahmet Rüstem Bilinski, 1914 yılında Osmanlı Devleti’nin ilk Washington Büyükelçisi olarak görev yapmıştır; Ermeni Kırımı konusundaki yayınlara karşı verdiği şiddetli tepki nedeniyle kısa süre sonra istenmeyen kişi ilan edilmiştir. Diplomatik kariyerinden vazgeçerek ABD’yi terk etmiştir. Türk olmamasına rağmen Türk milliyetçisiydi
İsrail, 2 Ekim 2024’te; BM Genel Sekreteri António Guterres‘i ‘istenmeyen kişi ilan etti. İran’ın İsrail’e füze saldırısını ‘kesin surette kınamaması’ gerekçe gösterildi ve ülkeye giriş yasağı kararı verildi.
Venezuela hükûmeti Gazze Savaşı nedeniyle 2009 yılında İsrailli diplomatları sınır dışı etti. Bunun üzerine İsrail Hükümeti mütekabiliyet ilkesine başvurdu. Venezuelalı diplomatları istenmeyen kişi ilan ederek ülkeyi terk etmelerini istedi.
Kurt Waldheim, 1972 ve 1982 yılları arasında iki defa Birleşmiş Milletler genel sekreterliği görevini üstlendi. 1986’da Avusturya’da cumhurbaşkanı seçildi. Cumhurbaşkanlığı döneminde ABD ve bazı ülkeler tarafından istenmeyen kişi ilan edildi. Nazi savaş suçlarını bilmesi ve bu suçlar hakkında hiçbir şey yapmaması gerekçe gösterildi.
ABD Başkanı Joe Biden, 15 Nisan 2021’de, 10 Rus diplomatın sınır dışı edileceğini açıkladı. Gerekçe olarak, siber saldırı girişimi ve başkanlık seçimlerine müdahale ile bağlantıları gösterdi. Rusya Dışişleri Bakanlığı 2 Nisan 2021’de misilleme yaptı. 10 Amerikalı diplomatın sınır dışı etme kararı nota ile ABD’ye bildirildi.
Rusya, ABD’nin Moskova’daki iki diplomatını, 14 Eylül 2023’te “istenmeyen kişi” ilan etti. Diplomatların “Diplomatik statüleriyle uyumlu olmayan eylemleri” gerekçe gösterildi. Bu bağlamda, iki diplomatın 7 gün içinde Rusya topraklarını terk etmeleri istendi.
Almanya, Berlin Yüksek Mahkemesi’nin Çeçen kökenli Gürcü militan Zelimhan Hangoşvili’nin öldürülmesi davasında verdiği kararın ardından iki Rus diplomatı sınır dışı etme kararı almıştı. Rusya, misilleme yaparak 20 Aralık 2021’de, Almanya’nın Moskova büyükelçiliğinin iki çalışanını istenmeyen kişi(persona non grata) ilan etti.
Brad Pitt, Tibet’te Yedi Yıl filminde oynadıktan sonra Çin’de istenmeyen kişi ilan edildi.
İtalyan şarkıcı Albano Carrisi, 2010 yılında, Azerbaycan tarafından istenmeyen kişi ilan edildi. Gerekçe olarak, Azerbaycan’dan izinsiz olarak Dağlık Karabağ Cumhuriyeti’ni ziyaret etmesi gösterildi.
Mısır hükûmeti 2013 yılında, Türkiye’nin Kahire büyükelçisi Hüseyin Avni Botsalı’yı istenmeyen kişi ilan etti. Gerekçe olarak, (2013 Askerî Darbesi sonrasında), içişlerine müdahalede bulunması gösterildi. Türkiye, mütekabiliyet ilkesine göre Mısır’ın Ankara Büyükelçisi Abderahman Salaheldin’i istenmeyen kişi ilan etti.
Suudi Arabistan, Kanada’nın Riyad büyükelçisi Dennis Horak’ı, 6 Ağustos 2018’de istenmeyen kişi ilan etti. Büyükelçinin, içişlerine müdahalede bulunduğu gerekçe gösterildi. Ayrıca ülkeyi terk etmesi için 24 saat süre verildi.
Libya’nın Atina büyükelçisi Muhammed el-Menfi, 2019 yılında, Yunanistan hükûmeti tarafından persona non grata ilan edildi. Ayrıca, ülkeyi 72 saat içinde terk etmesi istendi.
Sevan Nişanyan, 2021 yılında Belgrad’dan Samos Adası’na dönmek isterken Yunanistan tarafından istenmeyen kişi ilan edildi.
Brezilya Devlet Başkanı Lula da Silva, 2024 yılında İsrail tarafından istenmeyen kişi ilan edildi. Silva, İsrail’i Gazze’de soykırım yapmakla suçlamıştı.
Özbekistan Senatosu, Eylül 202’te bir yasa tasarısını kabul etti. Senato, ülke hakkında ‘uygunsuz konuşan’ yabancıların yurtta bulunmalarının ve girişlerinin yasaklanmasını öngören yasayı onayladı. Özbekistan’ın ve halkının ‘şerefi, haysiyeti veya geçmişine hakaret eden veya bu tür eylemlerde bulunanların’ ülkeye girişi yasaklandı. Bu kişilerin, Özbekistan topraklarında bulunmaları halinde ‘istenmeyen kişi’ ilan edilerek sınır dışı işlemi yapılmasına karar verildi.
Aralık 2024’te Melbourne’ün Ripponlea semtindeki Adass İsrail Sinagogu’na yapılan kundaklama eylemi nedeniyle Avustralya, İran büyükelçisini sınır dışı etti. Buolay, Avustralya’nın II. Dünya Savaşı’ndan sonraki ilk büyükelçi sınır dışı etme kararıdır.
