7 Eylül –  Hukuk Takvimi 

1819 

Amerikan hukukçu ve devlet adamı Thomas A. Hendricks, Ohio’da doğdu. (Ölümü: 25 Kasım 1885)  Indiana ve Pennsylvania’da hukuk okudu. 1843’te Indiana Barosuna kabul edildi ve kendi bürosunu kurarak Avukatlık mesleğine Shelbyville’de başladı. 1862’de Oscar B. Hord ile özel hukuk şirketi kurdu. 1863’te Indiana Senatörü olarak kongreye katıldı ve 1869’a kadar bu görevi yürüttü. 1872’ten 1877’ye kadar Indiana valiliği yaptı. 1885 yılında  21. Başkan Yardımcısı göreve getirildi ve ölümüne kadar(8 ay) bu görevde kaldı. 

1822 

Portekiz‘in sömürgesi olan Brezilya bağımsızlığına kavuştu. Portekiz’in mevcut Anayasası, Kurucu Meclis tarafından 2 Nisan 1976 tarihindeki genel kurul toplantısında kabul edilen Anayasa’dır

1919 

Sivas Kongresi’nde alınan kararla, Mustafa Kemal Paşa’nın önderliğinde geçici bir hükümet olarak çalışmak ve tüm ulusu temsil etmek üzere Heyet-i Temsiliye kuruldu. TBMM kurulana kadar Millî Mücadelenin yürütme organı olarak görev yaptı.

1922 

Hukukçu, bürokrat ve siyasetçi Necdet Calp doğdu. (Ölümü: 13 Eylül 1998, Ankara) Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi‘ndeki eğitimine devam ederken fark derslerini de vererek Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi‘nden de mezun oldu. 1954’te Çınar, Kaman ve Haymana‘da kaymakamlık yaptı. 1960’ta Siirt valiliğine atandı. 12 Eylül Darbesi‘nden sonra 23 Ekim 1980-11 Nisan 1983 tarihleri arasında Başbakanlık Müsteşarlığı yaptı. 1983’te kurucusu olduğu Halkçı Parti‘nin(HP) Genel Başkanlığı’na getirildi. Parti, 3 Kasım 1985 yılında olağanüstü kurultayda kendini feshederek SHP’ye katıldı. 1987 Genel Seçimlerin aday olmayarak aktif siyasetten çekildi.

https://www.youtube.com/watch?v=1rPyR2DZwmU

1935 

Hukukçu ve Senegal’in ikinci Cumhurbaşkanı, Abdou Diouf doğdu. Abdou, Dakar Üniversitesi’nde ve daha sonra Paris’te Sorbonne’da hukuk okudu. 1960 yılında Hükûmetin Genel Sekreter yardımcısı, Haziran 1961 yılında Milli Savunma Bakanlığı Genel Sekreteri oldu. 1961 yılında, Senegalli İlerici Birlik’e katıldı. 1964’te Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreteri oldu. Mart 1968 yılına kadar Planlama ve Sanayi Bakanı görevinde kaldı. 26 Şubat 1970’de, 11 yıl boyunca sürdürdüğü başbakanlık görevine getirildi. 1981 ile 2000 yılları arası Senegal’in ikinci Cumhurbaşkanı olarak görev yaptı. Afrika Birliği(OAU) ve Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu (ECOWAS) Başkanlığına seçildi. Uluslararası Frankofoni Örgütünün (Organisation internationale de la Francophonie) Genel Sekreteri olarak görevini yürüttü.

1938 

Ord. Prof. Dr. Ali Fuat Başgil tarafından hazırlanan Hatay Cumhuriyeti Anayasası kabul edildi. Başbakan Abdurrahman Melek, “Programımızın ruhu ve esası Kemalizm rejimi ve bütün icabatıdır” dedi. 

1941 

Ho Şi Minh Vietnam Bağımsızlık Örgütü’nü kurdu. 2 Eylül 1945’te Vietnam, Fransa‘dan bağımsızlığını ilan etti. Ho Chi Minh yeni kurulan Kuzey Vietnam Cumhuriyeti’nin başkanlığına seçildi.

1944 

Irkçılık ve Turancılık yapmakla suçlanan 24 kişinin duruşmasına İstanbul Sıkıyönetim Mahkemesi’nde başlandı.

1955

Azınlıklara yönelik 6-7 Eylül Olayları devam etti. Selanik‘te Atatürk‘ün doğduğu evin bombalandığı yolundaki yalan haber gerekçe gösterilerek başlatılan ve iki gün süren gösteriler, İstanbul ve İzmir’de Rumlara yönelik bir tahrip ve yağma hareketine dönüştü. 4.214 ev, 1.004 işyeri, 73 kilise, 1 sinagog, 2 manastır, 26 okul tahrip edildi ve yağmalandı. 30 kadına tecavüz edildi. İstanbul ve İzmir’de sıkıyönetim ilan edildi. Sıkıyönetim sonrası 5.104 kişi tutuklandı. Tarihin sayfalarına utanç olarak yazılan olaylar cezasız kaldı.

1956 

Kölelik, Köle Ticareti, Köleliğe Benzer Uygulama ve Geleneklerin Ortadan Kaldırılmasına dair Ek Sözleşme, Birleşmiş Milletler tarafından 7 Eylül 1956 tarihinde kabul edildi. Kölelik, Köle Ticareti, Köleliğe Benzer Uygulama ve Geleneklerin Ortadan Kaldırılmasına dair Ek Sözleşme, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından 27 Aralık 1963 tarihinde 361 numaralı kanun kabul edildi. Kanun 6 Ocak 1964 tarihinde Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe girdi. 

1958 

Başbakan Adnan Menderes‘in, “idam sehpalarında can verenlerden ders alsalar ya” açıklamasına yanıt olarak Ana Muhalefet lideri, CHP Genel Başkanı İsmet İnönü, “Sehpalar kurulursa nasıl işleyeceğini kimse bilemez“ dedi.   

1979 

İstanbul Sıkıyönetim Komutanlığı, Dostlar Tiyatrosu‘nun “Brecht Kabare” oyununu yasaklandı. 

1981 

12 Eylül darbesinin 1.yılına doğru, yeni dergi ve gazetelerin çıkarılması Sıkıyönetim Komutanlıklarının iznine bağlandı.

1982 

ASALA tarafından Türkiye’de yapılan ilk ölümlü eylem olan Ankara Esenboğa Havaalanı saldırısında, resmi rakamlara göre 9 kişinin hayatını kaybetmesi üzerine başlayan yargılamada saldırgan Levon Ekmekçiyan, tek celsede idam cezasına çarptırıldı. Zohrab Sarkisyan saldırı sırasında ölmüş, İstanbul Ermeni Patriği ve Türkiye Ermenileri bir bildiri ile saldırıyı kınamışlardı. Ekmekçiyan ise 28 Ocak 1983 tarihinde idam edildi. Kardeşi Dro Ekmekçiyan, kardeşine ait olduğu belirtilerek kendilerine iade edilen kemiklerin 55 yaşında bir kadına ve bir köpeğe ait olduğunu açıkladı. İnsan Hakları Derneği başkanı Eren Keskin “Öyle görünüyor ki Ekmekçiyan paftada yazılan yere gömülmemiş” dedi.

1982 

Diyarbakır Cezaevi’nde 14 Temmuz’da ölüm orucuna başlayan Kemal Pir, Hayri Durmuş, Akif Yılmaz ve Ali Çiçek 55. günde hayatını kaybetti.

1982 

12 Eylül Darbesi sonrası oluşturulan Danışma Meclisi Genel Kurulu’nda kabul edilen yeni Anayasa taslağına göre memurların siyasi parti ve sendikalara üye olamaması öngörüldü. 

1989 

Cezaevlerindeki baskılar ve açlık grevlerine dikkat çekmek için 10 Ağustos’ta Tünel’den Galatasaray’a yaptıkları Siyah Yürüyüşte gözaltına alınıp tutuklanan 11 kadın ilk duruşmada 100’er TL kefaletle tahliye edildi.

1990 

Hukukçu, bürokrat, yargıç ve siyasetçi Fuat Börekçi yaşamını yitirdi. (Doğumu: 1909) Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden mezun oldu. Diyanet İşleri Başkanlığı Memurluğu, Ankara Adliyesi Hâkim ve Savcılığı, Ticaret Vekâleti Müfettişliği, Maliye Vekâleti Müşavirliği, Serbest Avukatlık, Çocuk Esirgeme Kurumu Üyeliği, Anadolu Ajansı İdare Meclisi Üyeliği, Ankara Belediye Başkanlığı, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası İdare Meclisi Üyeliği ve Murakıplığı, TBMM 11. ve 12. Dönem Ankara Milletvekilliği yaptı. Kuvayı Milliye Ankara kurucularındandır. İlk Diyanet İşleri Başkanı Mehmet Rifat Börekçi’nin oğlu ve Börekçi Şirketler Grubu‘nun sahibi Doruk Börekçi’nin dedesidir.  3 çocuğu bulunmaktaydı.

1990 

Avukatların Rolüne Dair Temel Prensipler-Havana Kuralları, 27 Ağustos-7 Eylül 1990 tarihleri arasında Havana’da toplanan Suçların Önlenmesine ve Suçların Islahı Üzerine Birleşmiş Milletler Konferansı tarafından kabul edildi.

1990 

Birleşmiş Milletler Savcıların Rolüne Dair İlkeler Yönergesi, 27 Ağustos-7 Eylül 1990 tarihleri arasında Küba’nın Havana şehrinde yapılan 8. Birleşmiş Milletler Suçun Önlenmesi ve Suçluların Islahı Konferansında kabul edildi. 

1990 

Kolluk Güçlerinin Zor ve Silah Kullanmalarına Dair Temel Prensipler, 27 Ağustos – 7 Eylül 1990 tarihleri arasında Havana’da toplanan Suçların Önlenmesi ve Suçluların Islahı üzerine Sekizinci Birleşmiş Milletler Konferansı tarafından kabul edildi.

2001 

Hayata Dönüş Operasyonu sonucunda nakledildiği Kartal Özel Tip Cezaevi’nde F tipi cezaevlerine karşı ölüm orucunu sürdürürken hastaneye kaldırılan ve cezası ertelenip tahliye edilen, daha sonra Küçük Armutlu’da bir evde eyleme devam eden DHKP-C tutuklusu Gülay Kavak 68. günde hayatını kaybetti. Gülay Kavak ile birlikte, F Tipi cezaevlerinde tecride karşı sürdürülen ölüm oruçlarında hayatını kaybedenlerin sayısı 33’e yükseldi.

2001 

Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, 30 Kasım 1981 tarihindeki 57. birleşiminde, BM Genel Kurul’unun açılış günü olan her eylülün üçüncü salı gününü “Uluslararası Barış Günü” ilan etti. Genel Kurul’un 7 Eylül 2001 tarih ve A/RES/55/282 sayılı kararı ile 21 Eylül tarihi Dünya Barış Günü olarak kabul edildi. Barış Günü, Türkiye’de 1Eylül tarihinde kutlanmaktadır.

2004 

Adalet Bakanı Cemil Çiçek’in “Hukuka Felsefi ve Sosyolojik Bakışlar” konulu sempozyumun açılış konuşmasını yaptığı sırada F tipi cezaevlerinde tecride karşı pankart açıp slogan atan 4 kişi gözaltına alındı.

2005 

Hukukçu ve siyasetçi Enver Kaplan yaşamını yitirdi. (Doğumu: 1921, Göksun) Harp Okulunu ve Hukuk Fakültesini bitirdi. Mezuniyetinden sonra orduya katılarak bir süre Piyade Asteğmen rütbesinde görev yaptı. Temyiz Mahkemesi İcra ve İflas ve 6. Hukuk Daireleri Memurluğu, Maliye Vekaleti Baş Hukuk Müşavirliği, Ziraat Bakanlığı Avukatlığı, Serbest Avukatlık, Kahramanmaraş Baro Başkanlığı, Vakıfbank ve Güneş Sigorta Yönetim Kurulu Üyelikleri görevlerinde bulundu.  Ankara Kafkas Derneği Başkanlığı ve Birleşik Kafkasya Konseyi başkanlığında bulundu. Konsey üyelerinin oluşturduğu BİRKONSEV Vakfı’nın başkanlığını yaptı. Birleşik Kafkas Dernekleri Federasyonu Kuruculuğunu ve ilk genel başkanlığını yürüttü. Avukatlık yapmaktayken, Adalet Partisinden, 12 ve 13. Dönem Kahramanmaraş Milletvekilli olarak seçildi. Anayasa Komisyonu üyeliği yaptı. Eşi ile birlikte 7 Eylül 2005’te Ankara, Kızılcahamam yakınlarında geçirdikleri trafik kazasında yaşamını eşi ile birlikte yaşamını yitirdi. 10 Eylül Cumartesi günü TBMM’de tören düzenlendi. Kocatepe Camii’nde düzenlenen törenin ardından Cebeci Asri Mezarlığı’nda toprağa verildi. Evli, 3 çocuk babasıydı.

2009 

Hukukçu Muammer Yazar yaşamını yitirdi. (Doğumu: 1917) Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi‘nden mezun oldu. Stajyer Hâkim olarak Artvin’e, ardından Emet Savcı Yardımcılığına atandı. Daha sonra Kars Hâkim Yardımcılığı, Artvin Ceza Hâkimliği, Artvin Hâkimliği, Altındağ Ceza Hakimliği, Yargıtay Üye Yardımcılığı ve Yargıtay Cumhuriyet Savcılığı görevlerinde bulundu. 1972 yılında Yargıtay Üyeliğine ve 1978 tarihinde Yargıtay Büyük Genel Kurulunca Anayasa Mahkemesi üyeliğine seçildi. Bu görevi sürdürmekte iken 12 Eylül Darbesi sonrası oluşturulan Danışma Meclisi’ne 23 Ekim 1981 tarihinde Artvin Üyesi yapıldı. 01 Mart 1982 tarihinde Anayasa Mahkemesi üyeliğinden emekliye ayrıldı.

2010 

Fransa’da yaklaşık üç milyon kişi hükümetin emeklilik yaşını yükseltme planlarını protesto etmek amacıyla 24 saatlik grev yaptı.

2017 

Türkiye’nin ilk kadın bakanı Türkan Akyol, tedavi gördüğü hastanede 89 yaşında hayatını kaybetti.

2019

• Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Polonez fabrikasındaki 145 işçinin işten çıkarılması üzerine hazırladığı teftiş raporunu açıkladı. Raporda, işverene iki ayrı suçtan para cezası verilmesinin istendiği ve suç duyurusunda bulunulduğu belirtildi.

• Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Polonez fabrikasındaki 145 işçinin işten çıkarılması üzerine hazırladığı teftiş raporunu açıkladı. Raporda, işverene iki ayrı suçtan para cezası verilmesinin istendiği ve suç duyurusunda bulunulduğu belirtildi.

• Japonya’nın Okinawa eyaletinde görevli ABD askerlerine yönelik cinsel saldırı suçlamalarına bir yenisi daha eklendi. Okinawa eyaletinde görevli bir ABD Deniz Piyadesinin bir kadına cinsel saldırıda bulunduğu ve yaraladığı şüphesiyle savcılığa sevk edildiği bildirildi.
  

• Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Ermenistan’la yürütülen müzakerelerde barış anlaşması metninin yaklaşık yüzde 80’i üzerinde anlaşmaya varıldığını bildirdi.

• Suriye İnsan Hakları Gözlemevi SOHR, HTŞ iktidarında Suriye’de 10 binden fazla kişinin öldüğünü raporladı. SOHR’un verilerine göre ölenlerin 438’i çocuk, 620’si kadın olmak üzere 8 bin 180’i sivillerden oluşuyor. Rapora göre hayatını kaybedenlerin 3 bin 20’si ise sokaklarda toplu infazlar sonucu yaşamını yitirdi.

• Yapay zeka şirketi Anthropic, şirketin sohbet robotu Claude’u eğitmek için kitaplarının korsan kopyalarını kullandığını iddia eden yazarların açtığı davayı çözmek için 1,5 milyar dolarlık bir anlaşmayı kabul etti. Mahkeme onayına tabi olan anlaşmaya göre, yaklaşık 500.000 kitap için yazarların her birine yaklaşık 3.000 dolar ödenecek. Onaylanması halinde, bu sulh anlaşması tarihteki en büyük telif hakkı anlaşması olacak. 

• Avrupa Komisyonu, Cuma günü Google’a çevrimiçi reklam teknolojisi sektöründeki hakimiyetini kötüye kullandığı gerekçesiyle 3,46 milyar dolar (2,95 milyar avro) para cezası verdi. Bu karar, Avrupa’da bir teknoloji şirketine verilen en büyük antitröst cezalarından biri oldu. Komisyon, Google’ın rakip reklam teknolojisi sağlayıcılar, reklamverenler ve yayıncılar aleyhine, kendi reklam hizmetini kayırarak rekabeti yasadışı bir şekilde bozduğunu tespit etti. 

• İnsan Hakları İzleme Örgütü(HRW), 11 Şubat 2023’te Ahmet Güreşçi’nin gözaltında ölümü ve ağabeyi Sabri Güreşçi’ye yapılan işkenceyle suçlanan 13 kolluk görevlisinin yargılanmasının mağdurlar ve aileleri için nadir bir adalet fırsatı sunduğunu açıkladı. Hatay’ın Altınözü ilçesinde, 6 Şubat depreminden kısa süre sonra gözaltına aldıkları iki kardeşe işkence uygulayarak, birinin ölümüne neden olmakla suçlanan 13 jandarma görevlisinin yargılanmasına 9 Eylül 2025’teki ilk duruşma ile Hatay 1. Ağır Ceza Mahkemesi’nde başlanacak.

• Balıkesir’in Ayvalık ilçesi açıklarında kaçak göçmenleri taşıyan botun Sahil Güvenlik botuna çarpması sonucu 5 kişi yaşamını yitirdi. Konuya ilişkin Ayvalık Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından soruşturma başlatıldı.

• Uluslararası Af Örgütü, Tayland’da, askerlik hizmetini reddettiği gerekçesiyle yargılanacak olan aktivist ve vicdani retçi Netiwit Chotiphatphaisal’a yönelik suçlamalarını kınadı. Tayland’ın tüm suçlamaları düşürmesi talep edildi ve savcılığın uluslararası insan hakları hukukunu ihlal ettiği uyarısı yapıldı.  Uluslararası Af Örgütü Tayland Yönetim Kurulu’nun eski üyesi Netiwit, üç yıl hapis cezasıyla karşı karşıya.

• İçişleri Bakanı Ali Yerlikaya, 8 Aralık 2024 tarihinden bugüne toplam 474 bin 18 Suriyelinin ülkesine döndüğünü açıkladı.

• ABD Kaliforniya Bölge Mahkemesi, Trump yönetiminin Venezuelalı ve Haitili göçmenlere yasal koruma sağlamaya devam etmesi gerektiğine karar verdi. İç Güvenlik Bakanlığı’nın (DHS) bir planı kapsamında, iki ülkeden 1 milyondan fazla göçmen sınır dışı edilme tehlikesiyle karşı karşıya.

• BM uzmanları, Cuma günü Suudi Arabistan’ın geçen ay Celal el-Labbad’ın idam edilmesinin ardından, reşit olmayan çocukların idamlarının derhal durdurulması çağrısında bulunan bir basın bildirisi yayınladı. Uzmanlar, Suudi Arabistan’ın Çocuk Hakları Sözleşmesi’ne (ÇHS) taraf bir devlet olduğunu ve 37(a) maddesi uyarınca 18 yaşın altındaki kişiler tarafından işlenen suçlar için infaz uygulamaktan kaçınması gerektiğini vurguladı. Ayrıca, İşkenceye Karşı Sözleşme’nin adil olmayan yargılamalar, zorla itiraflar veya dini azınlıklara yönelik ayrımcılık sonucu verilen ölüm cezalarını yasaklamasına da atıfta bulundu.

• Kırşehir Yüksek Güvenlikli Kapalı Ceza İnfaz Kurumu’nda tutuklu bulunan müvekkili A.K. ile görüşmeye giden 26 yaşındaki avukat Meltem Yılmaz, iç çamaşırının askısına gizlediği sentetik hapları müvekkiline vermeye çalışırken yakalandı. Avukat Yılmaz, çıkarıldığı mahkemece tutuklandı. Kırşehir Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından başlatılan soruşturma kapsamında, Sulh Ceza Hakimliği kararıyla avukatın aracında yapılan aramada da benzer nitelikte 63 sentetik hap bulundu.

• Manavgat Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından Manavgat Belediyesi’ne yönelik yürütülen ‘rüşvet’ ve ‘yolsuzluk’ soruşturması kapsamında eski Belediye Başkanı Şükrü Sözen hakkında elde edilen deliller doğrultusunda yakalama kararı verildi. Şükrü Sözen, bu akşam saatlerinde İstanbul Sabiha Gökçen Havalimanı’nda yurt dışına çıkış yapmak isterken polis ekipleri tarafından gözaltına alındı. Soruşturma kapsamında Şükrü Sözen’in kardeşi Fatih Sözen’in de gözaltına alındığı belirtildi.

• Manifest grubunun Küçükçiftlik Park’ta düzenlediği konserle ilgili “Hayasızca Hareketler” ve “Teşhircilik” suçlarından soruşturma başlatıldı.  İstanbul Barosu Kadın Hakları Merkezi Sekreteri Avukat Ekin Baltaş, “Uygulama aslında ‘hayasızca hareketler’ ve ‘teşhirciliği’ sahne sanatları bağlamında ele almıyor.Hukukî olarak baktığımızda bu maddelerin sahne performansına uygulanması imkansız” diye konuştu. “Teşhircilik” ve “Hayasızca Hareketler” anlamında dava açılması ihtimalini değerlendiren Baltaş, “Yargılanan kadın sanatçıların bundan ceza alması imkansıza yakın olduğunu düşünüyorum” şeklinde açıklama yaptı. Sanat çevrelerinden ve sivil topumdan karara tepkiler yükseldi.

• İstanbul Valiliği, Beşiktaş, Beyoğlu, Eyüpsultan, Kağıthane, Sarıyer ve Şişli ilçelerinde 7-10 Eylül tarihleri arasında gösteri yürüyüşleri, çadır kurma, stant açma, oturma eylemi, imza kampanyası, anma töreni vb. türdeki eylem ve etkinlikleri yasakladı. İnsan Hakları Derneği İstanbul Şubesi, bir açıklama yaparak CHP İstanbul İl  Başkanlığı’nın ablukaya alınmasını ve İstanbul Valiliği’nin dört günlük eylem yasağına tepki gösterdi.

• İzmir Konak’ta geçen yıl haziran ayında cezaevinden firar eden Sedat Mertoğlu’nun, boşanma aşamasındaki eşi Gülsüm Mertoğlu’nu bıçaklayarak öldürdüğü olaylar ilgili. “Eşi kasten öldürme” suçundan açılan davanın duruşması İzmir 4. Ağır Ceza Mahkemesi’nde yapıldı. Savcı mütalaasında sanık için “canavarca hisle, tasarlayarak eşe karşı kasten öldürmeden” ceza verilmesini istedi. Mahkeme, sanığın tutukluluk halinin devamına karar verirken duruşma 22 Aralık’a ertelendi.

• Elazığ’da evine döndüğünde içeride eşiyle birlikte yakaladığı Orhan Ö.’yü tabancayla vurarak öldüren Başkomiser M.K., çıkarıldığı adli kontrol şartıyla serbest bırakıldı.

• Aydın’da hırsızlık suçundan 47 yıl 9 ay 12 gün hapis cezası ile aranan 18 yaşındaki Eşref Çeşmekuran, polis tarafından yakalanıp cezaevine gönderildi.

• Antalya Büyükşehir Belediyesine dönük yolsuzluk soruşturması kapsamında görevden alınan Antalya Emniyet Müdürü İlker Arslan ve iş insanı Fazlı Ateş tutuklandı. Arslan emniyette ‘susma hakkını’ kullandı, ifadesini savcılıkta verdi. Arslan’ın aynı meslekten kardeşi C.T.A da, ağabeyi İlker Arslan gibi görevden el çektirilip açığa alındı.