Hukuk Ansiklopedisi
Prof. Dr. Ahmet Ağaoğlu, Türkiye’nin ilk kadın avukatı Süreyya Ağaoğlu‘nun babasıdır. Ahmet Ağaoğlu, 1869’da Azerbaycan’ın Karabağ bölgesine bağlı Şuşa şehrinde doğmuştur. Babası Mirza Hasan, annesi ise Sarıca Ali adlı Türk kabilesinden Refii Bey’in kızı Tâze Hanım’dır.
Eğitimi ve İlk Gençliği
İlköğrenimine mahalle mektebinde başlamış, daha sonra Sıbyan mektebinde devam etmiştir. Bu sırada özel bir hocadan Arapça dersleri almıştır. Daha sonra Şuşa’da ortaokula başlamış, 1884’de ortaokuldan, 1887 yılında da Realni Mektebinden mezun olmuş, yüksek tahsil için Petersburg’a gitmiş ve “Instıtue Politecniquc” (Politeknik Enstitüsü)’e giriş imtihanında başarılı olmuşsa da, gözleri rahatsızlandığından geri dönmüştür.
Ahmet Ağaoğlu, 1888 senesinde tahsilini tamamlamak için Paris’e gitmiştir. Azerbaycan Türkleri içinde tahsil için Avrupa’ya giden ilk kişidir. Paris’te Sorbonne Üniversitesi Tarih ve Filoloji Bölümüne devam etmiş, aynı zamanda Hukuk Fakültesi’ne de girmiştir. Ahmet Ağaoğlu Paris’te altı yıl kadar kaldıktan sonra Hukuk Fakültesinden mezun olarak 1894 Mayıs’ında Paris’ten ayrılmış ve İstanbul yoluyla Azerbaycan’a dönmüştür. İstanbul’da iken devrin Maarif Nazırı Miinif Paşa ve Kafkasyalı Tarihçi Murad Bey’le tanışarak sık sık görüşüp fikir alışverişinde bulunmuştur.
Ahmet Ağaoğlu önce Tiflis Jimnaz (Lise)’ına, daha sonra Şuşa Jimnazı’nda Fransızca öğretmenliğinde bulunmuş, daha sonra Bakü Jimnazı (Lise) ve Yüksek Ticaret Mektebinde Fransızca öğretmenliği yapmış, aynı yıllarda Bakü’de çıkan Rusça “Kaspy” adlı gazetede yazılar yazmıştır. Aynı zamanda Mehmet Ağa Şahtahtlı tarafından Tiflis’te tesis edilen Türkçe Şarkî Rus Gazetesi Bakü’ye nakledilerek, Ahmet Ağaoğlu’nun yardımları ile yayınına devam etmiştir.
Siyasal Yaşamı ve Yayın Dünyasındaki Faaliyetleri
Ahmet Ağaoğlu “Hayat” Gazetesinde bir yıl kadar çalıştıktan sonra ayrılarak “İrşad” adlı günlük bir gazete çıkarmaya başlamıştır. Ahmet Ağaoğlu bir taraftan İrşad’ı çıkarırken diğer taraftan da yaydığı fikirlerini hayata geçmesine çalışmış, Kafkasya’da dolaşarak birçok şehir ve kasabada okulların Neşr-i Maarif Cemiyetlerinin kurulmasında başarılı çalışmalar yapmıştır. Bu dönemde Ermeni-Türk çatışmasını sona erdirmek için de büyük çabalar göstermiştir. 1905’te Rusya’da meşrûtî idare tarzın geçiş temayülü, Petersburg’da bir “nâzırlar komitesi” teşkilini doğurmuş, 1906 senesinde Kafkasya halkını temsil etmek üzere Ahmet Ağaoğlu ve Hüseyinzade AIi Bey seçilerek 13-23 Ocak 1906 tarihli Petersburg 2. Müslüman Kongresi’ne katılmışlardır.
Ağaoğlu sadece yazılarıyla yetinmeyip Fedâî Cemiyeti’ni kurduğu için üzerindeki baskılar artmış ve nihayet Türkiye’de de 1908 yılında II. Meşrtiyet’in ilân edilmesinin hemen ardından 1909’da Türkiye’ye gelmiştir.
Ağaoğlu 1909’da Türkiye’ye geldikten bir süre sonra Şehbendetzâde’nin Hikmet Gazetesi ile “Sebilürreşad’da yazılar yazmış, Maarif Müfettişliği ve Süleymaniye Kütüphanesi Müdürlüğü yapmıştır.
Fransızca Jeune Turc Gazetesi’nde çalışmış, Tercüman-ı Hakikat Gazetesi’nin baş yazarı olarak yazılr yazmış, 1909’da Dârülfünun Rusça muallimliğine ve aynı yıl yeni kurulan Türk Tarih müderrisliğine getirilmiştir.
Ahmet Ağaoğlu ve Hukuk-ı Esasiye Ders Notları (1926-1927) isimli kitapta, Cumhuriyet döneminin ilk Anayasası olan 1924 Anayasası’nın yapımında bizzat yer almış ve sonra da 1925 yılında açılan Ankara Hukuk Mektebinde Hukuk-ı Esasiye (Anayasa Hukuku) dersleri vermiş olan Ahmet Ağaoğlu’nun (1869-1939) ders notları tarihsel ve entelektüel bağlamıyla ele alınmaktadır.
18 Agustos 1911’de kurulan Türk Yurdu Cemiyeti’nin kurucuları arasında bulunarak yayın organı olan Türk Yurdu dergisinin yayınlanmasında aktif rol oynamıştır.
1912 yılında İttihad ve Terakki Partisinin genel merkez üyeliğine ve Karahisar mebusluğuna seçilmiştir.
I. Dünya Savaşı boyunca Dârülfünun hocalığını ve gazete çalışmalarını devam ettirmiş, 1913’te faaliyete geçen Türk Bilgi Derneğinin ve Halka Doğru Dergisinin kuruluşunda yer almıştır. Rusya’da ihtilal çıkması üzerine 1-11 Mayıs 1917 tarihlerinde düzenlenen Umumi Rusya Müslümanları Kurultayı’na katılmıştır.
1918 yılında Azerbaycan’da Türk ordusunun kumandanı Nuri Paşa’nın müşaviri olarak görev yapmış Azerbaycan Parlamentosuna seçilmiştir.
1919 yılında yanındaki heyetle Paris Konferansı’na giderken uğradığı İstanbul’da İngilizler tarafından tutuklanarak Malta’ya sürülmüştür.
Cumhuriyet Döneminde Ahmet Ağaoğlu
Ahmet Ağaoğlu 1921’de sürgünden Ankara’ya dönerek Matbuat Umum Müdürü ve Hakimiyet-i Milliye Gazetesi başyazarı olmuş, II. devre Kars mebusu olarak Türkiye Büyük Millet Meclisine girmiş, Ankara Hukuk Fakültesinde Hukûk-ı Esasiye Profesörlüğüne tayin edilmiş, bu vazifelerde 1931 yılına kadar çalışmıştır. Ağaoğlu 1927 Kasımında ikinci defa Kars milletvekili seçilmiştir. Mustafa Kemal’in emriyle kurulan Serbest Cumhuriyet Fırkasının kuruluş çalışmalarında etkili olmuştur. 1930)’da Serbest Cumhuriyet Fırkası’na geçtikten sonra İsmet İnönü ile arası açılmış ve İstanbul’a gelerek İstanbul Dârülfünunu’nda müderris olarak göreve başlamıştır.
Şevket Süreyya (Aydemir) ile arkadaşlarının 1932 sonbaharında girişimleri Kadro harekatıyla Türk inkılabını tarihî maddeciliğe dayandırmaları ve Devletçiliği ana ilke saymalarına karşı, 13 Kasım 1932 bugünkü Cumhuriyet gazetesinde ferdiyetçiliği ve demokrasiyi savunan yazılar yazmıştır. Böylece başlayan polemik 4 Aralık 1932’ye kadar sürmüş Ağaoğlu “Kadro’yu otoriter bir hareket olarak nitelemiş ve jakoben yaklaşımlara tepkisini dile getirmiştir.
İstanbul Darülfünun’un 1933 Temmuzunda kapatılıp yerine Üniversite kurulması üzerine kadro dışı kalan Ağaoğlu gazete ve dergilerde yazmaya devam etmiş, dergisini kapatmak ve üniversiteden de ayrılmak zorunda kalmıştır.
Eserleri ve Türk Hukuk Kültürüne kattıkları ile önemli bir yer tutan Ağaoğlu 19 Mayıs 1939 tarihinde yaşama veda etmiştir.
Yarım asra yakın bir dönemde fikir dünyasında önemli işler başaran Ahmet Ağaoğu Ağaoğlu, Rusça, Fransızca, Farsça ve Türkçe bilmekteydi.
Ahmet Ağaoğlu’nun Eserleri
Ağaoğlu’nun yazıp yayınlattığı eserler içinden en önemlileri olarak şunlar zikredilmektedir
Şii mezhebi ve Menbeleri (Londra, 1892)
İslam ve Ahunt (Tinis, 1900)
İslama Göre ve İslamda Kadın (Tinis, 1901)
Üç Medeniyet (Ankara,1927)
İngiltere ve Hindistan (Ankara, 1927)
Serbest İnsanlar Ülkesinde (Ankara, 1930)
Hukuk Tarihi (İstanbul, 1932)
Devlet ve Fert (İstanbul, 1932)
Etrüsklerin Roma Medeniyeti Üzerine Etkilerî (İslanbul, 1933)
Ben Neyim? (Ankara, 1939)
Gönülsüz Olmaz (Ankara, 1941)
Iran ve İnkılabı (Ankara, 1941)
İhtilal mi, İnkılap mı? (Ankara, 1942)
Serbest Fırka Hatıraları (Ankara, 1949)
Samet Ağaoğlu tarafından yazılan Babamdan Hatıralar isimli eser 1940 yılında yayınlanmıştır.
Ercüment Kuran tarafından 1996 yılında düzenlenen Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Kuruluş ve Gelişmesine Hizmeti Geçen Türk Dünyası Aydınları Sempozyumunda sunulan “Milli Mücadele Yıllarında ve Türkiye Cumhuriyeti Döneminde Ahmet Ağaoğlu isimli eser bulunmaktadır. Aynı sempozyumda Samir Kazımoğlu tarafından Ahmet Ağaoğlu’nun Dünya Görüşü isimli bilimsel bildiri yayınlanmıştır.
“Cumhuriyet döneminin ilk “güdümlü muhalefet” deneylerinden biri olan Serbest Cumhuriyet Fırkası üzerine yaz% 
